________________
૧૪૪
યોગસાર પ્રકરણ/ચતુર્થ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૧ ચતુર્થ પ્રસ્તાવ સત્ત્વોપદેશ
ત્રીજા પ્રસ્તાવ સાથે જોડાણઃ
ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં સામ્યભાવનો ઉપદેશ આપ્યો. હવે તે સામ્યભાવમાં દૃઢ ઉદ્યમ કરવા માટે સત્ત્વની આવશ્યકતા છે. હીનસત્ત્વવાળા જીવો ધર્મમાં ઉદ્યમ કરી શકતા નથી, માટે ચોથા પ્રસ્તાવમાં ગ્રંથકારશ્રી સર્વ કેળવવાનો ઉપદેશ આપે છે. શ્લોક :
त्यक्त्वा रजस्तमोभावौ सत्त्वे चित्तं स्थिरीकुरु ।
न हि धर्माधिकारोऽस्ति हीनसत्त्वस्य देहिनः ।।१।। શ્લોકાર્થ :
રજન્સ અને તમસ ભાવને છોડીને સત્વમાં ચિત્તને સ્થિર કર. જે કારણથી, હીન સત્વવાળા જીવને ધર્મનો અધિકાર નથી. III ભાવાર્થ :
ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં સામ્યનો ઉપદેશ આપ્યો. તે ઉપદેશને અવધારણ કરીને કોઈ યોગ્ય જીવ આત્મકલ્યાણ અર્થે સામ્યભાવનો અર્થ બને આમ છતાં અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો સામ્યભાવનો વિધ્વંસ કરનાર અનાદિના મોહના સંસ્કારોનો નાશ કરવા માટે વીર્યને પ્રવર્તાવવામાં સાત્ત્વિક ન હોય તો સામ્યભાવનો ઉપદેશ સાંભળીને યોગમાર્ગમાં પ્રયત્નના અભિલાષવાળા થાય તો પણ પોતાનું ઇષ્ટ સાધી શકતા નથી. તેથી મહાત્મા ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે રાગ-દ્વેષના ભાવોને છોડીને ચિત્તને સત્ત્વમાં સ્થિર કર=પોતાનામાં વિદ્યમાન એવા રાગદ્વેષના સંસ્કારોને આધીન થયા વિના તેઓના ઉન્મેલને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવા સમર્થ બને એવા સત્ત્વભાવમાં ચિત્તને સ્થિર કર. હવે, સત્ત્વભાવને કેમ સ્થિર કરવો જોઈએ તેથી કહે છે “હીનસત્ત્વવાળા જીવોને ધર્મનો અધિકાર નથી.” અર્થાત્ જેમાં ગ્રહણ કરાયેલી પ્રતિજ્ઞાને પાળવાને અનુકૂળ સત્ત્વ નથી તેવા
