________________
[ ૬૬ ]
•K
* श्रीगुणस्थानक्रमारोहः
***
‘‘આજ્ઞાપાયવિપાળાનાં, સંસ્થાનસ્ય ૨ વિન્તનાત્ । इत्थं वा ध्येयभेदेन, धर्मध्यानं चतुर्विधम् ॥१॥ आज्ञां यत्र पुरस्कृत्य, सर्वज्ञानामबाधिताम् । तत्त्वतश्चिन्तयेदर्थान्, तदाज्ञाध्यानमुच्यते ॥२॥ रागद्वेषकषायाद्यैर्जायमानान् विचिन्तयेत् । यत्रापायांस्तदपायविचयध्यानमुच्यते ॥३॥
प्रतिक्षणं समुद्भूतो, यत्र कर्मफलोदयः । चिन्त्यते चित्ररूपः स, विपाकविचयो मतः ॥४॥ ગુણતીર્થ
(ક્નો. ૨૮)
K
(૩) વિપાકવિચય : કર્મના કટુવિપાકોને નજર સામે લાવવા. (૪) સંસ્થાનવિચય : લોકની આકૃતિ વગેરેનો વિચાર કરવો.
આ ચારે આલંબનોથી યુક્ત ધર્મધ્યાન હોય છે... અને એટલે ધ્યેયના (=ધ્યાન કરવા યોગ્ય વસ્તુના) ભેદથી ‘ધર્મધ્યાન' પણ ચાર પ્રકારનું હોય છે. આ ચારે પ્રકારના ધર્મધ્યાનનું વર્ણન યોગશાસ્ત્ર નામના ગ્રંથમાં આ પ્રમાણે કર્યું છે
ધર્મધ્યાનના પ્રકાર ઃ (૧) પરમાત્માની આજ્ઞા, (૨) રાગાદિના અપાયો, (૩) કર્મના વિપાકો, અને (૪) લોકની આકૃતિનાં ચિન્તનથી ધર્મધ્યાન થાય છે. અથવા આ રીતે ધ્યેયના ભેદથી ધર્મધ્યાન પણ ચાર પ્રકારનું થાય... [યો. શ્લો. ૮૭૫)
(૧) આજ્ઞાવિચય : સર્વજ્ઞ પુરુષોની અબાધિત (=બાધ ન આવે એવી=માન્ય) આજ્ઞાને આગળ કરીને (એના આધારે) જે ધ્યાનમાં પરમાર્થથી પદાર્થોની વિચારણા કરાય, તે ‘આજ્ઞાવિચય’ નામનું પહેલું ધર્મધ્યાન કહેવાય... [યો. શ્લો. ૮૭૬]
(૨) અપાયવિચય : જે ધ્યાનમાં રાગ-દ્વેષ-કષાય વગેરેથી થનારા અપાયોની= કટુવિપાકોની વિચારણા કરાય, તે ‘અપાયવિચય’ નામનું બીજું ધર્મધ્યાન કહેવાય. [યો. શ્લો. ૮૭૭]
(૩) વિપાકવિચય : પળે પળ ઉત્પન્ન થનારા, વિચિત્ર=અલગ અલગ પ્રકારના એવાં કર્મનાં કડવાં ફળોનો ઉદય જ્યાં વિચારાય, તે ‘વિપાકવિચય’ નામનું ત્રીજું ધર્મધ્યાન છે [યો. શ્લો. ૮૭૮]
(૪) સંસ્થાનવિચય : (A) સ્થિતિ, (B) ઉત્પાદ, અને (C) વ્યયસ્વરૂપ (અર્થાત્ ઉત્પાદવ્યય-ધ્રૌવ્ય એમ ત્રિપદીસ્વરૂપ) અનાદિ-અનંત એવા લોકની આકૃતિ વગેરે જે ધ્યાનમાં
