________________
-
[ ૨૩૨]
જ શ્રીગુસ્થાનમાર. . (શ્નો. ૧૭-૧૮)
- ~- - "चेतसि श्रयति कुम्भकचक्रं, नाडिकासु निबिडीकृतवातः ।
कुम्भवत्तरति यज्जलमध्ये, तद्वदन्ति किल कुम्भककर्म ॥१॥" ॥५७॥ अथ पवनजयेन मनोजयमाह -
इत्येवं गन्धवाहानामाकुञ्चनविनिर्गमौ ।
संसाध्य निश्चलं धत्ते, चित्तमेकाग्रचिन्तने ॥५४॥ व्याख्या-यत्र मनस्तत्र पवनो, यत्र पवनस्तत्र मनो वर्त्तते, यदाह -
—- ગુણતીર્થ – કુંભક' નામના પવનને ઘડાની જેમ જે સ્થિર કરે, તે કુંભકપ્રાણાયામ કહેવાય. અહીં ઘડાની જેમ સ્થિર કરવું એટલે એ પવનને નાભિકમળમાં ઘડાના આકારે એકદમ સ્થિર કરવું...
કુંભકકર્મના સ્વરૂપ અંગે કહ્યું છે કે –
(૧) નાડીઓમાં અત્યંત સ્થિર કરાયેલા વાયુવાળો જીવ, (૨) મનમાં કુંભચક્રની સ્થાપના કરે છે, (અર્થાત્ કુંભચક્ર વિશે મનને સ્થિર બનાવે છે.. “કુંભચક્ર' એટલે નાભિકમળમાં સ્થિર થયેલી વાયુમંડળી અથવા તેનો અર્થ યોગાભ્યાસી પાસેથી સમજવો), (૩) જેણે કુંભક સિદ્ધ કર્યું હોય તેવો યોગી પાણીમાં ડૂબે નહીં, કુંભની જેમ તરે છે. એટલે આ ધ્યાનને નિશે “કુંભકકર્મ કહેવાય.
યોગશાસ્ત્રમાં પણ જણાવ્યું છે કે “નામપદો સ્થિરીકૃત્ય ક્ષેધનું સ તુ ; ' અર્થ : નાભિકમળમાં કુંભની જેમ વાયુને સ્થિર કરીને રોકવો, તે કુંભક કહેવાય. [૫૭]
આ પ્રમાણે (૧) પૂરક, (૨) રેચક, અને (૩) કુંભક - આ ત્રણે પ્રાણાયામ દ્વારા પવન પર (=પ્રાણવાયુ પર) વિજય મેળવે... અને આ રીતે પવનવિજય દ્વારા મનોવિજય કરે, એ વાત જણાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
- પવનવિજય દ્વારા મનોવિજયની સાધના - શ્લોકાર્થ આ પ્રમાણે પવનની (૧) આકુંચન=સંકોચક્રિયા=અંદર ખેંચાણરૂપ ક્રિયા, અને (૨) વિનિર્ગમ=બહાર નીકળવારૂપ ક્રિયા.. આ બંને ક્રિયાને સાધીને, યોગીપુરુષ પોતાનું ચિત્ત એકાગ્રચિંતનમાં નિશ્ચલપણે ધારણ કરે છે. (૫૮)
વિવેચનઃ જ્યાં મન હોય ત્યાં પવન હોય... અને જ્યાં પવન હોય ત્યાં મન હોય. બંને એકબીજાની સાથે જોડાયેલા છે. આ અંગે જણાવ્યું છે કે –
