________________
તેમ જ વિશુદ્ધ જ્ઞાન અને દર્શનને શુદ્ધ નય અનુસાર જીવનું લક્ષણ કહેવાયું
છે.
૬.
આઠ પ્રકારનું જ્ઞાન અને ચાર પ્રકારનું દર્શન - આ બાર પ્રકારના ઉપયોગને જીવનું સામાન્ય લક્ષણ માનવામાં આવે છે. સંસારી ગૃહસ્થ કે મુક્ત - સર્વ પ્રકારના જીવોનું આ સામાન્ય લક્ષણ છે. આ મત વ્યવહાર નયનો છે.
શુદ્ધ નય એટલે કે પરમાર્થત: તો જીવનું લક્ષણ તો શુદ્ધ (કેવળ) જ્ઞાન અને શુદ્ધ (કેવળ) દર્શન જ છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એ બંને ઉપયોગ ક્ષાયિક હોવાથી અનૌપાધિક છે. અને ચૈતન્યરૂપથી અનાદિ - અનન્ત છે. પરંતુ તિ, શ્રુત, અવિધ આદિ દશ ઉપયોગ ક્ષાયોપશમિક હોવાથી ઔપાધિક (કર્મનિમિત્તિક) છે અને સાદિ સાન્ત છે.
આ પ્રમાણે ઉપયોગને બંને નય અનુસાર જીવનું લક્ષણ માનવામાં આવે છે. પ્રથમ દશ પ્રકારના ઉપયોગ મતિ, શ્રુત - આદિ સંસારી જીવોનું લક્ષણ છે. કેવળ જ્ઞાન અને કેવળ દર્શન આ બે પ્રકારનો ઉપયોગ મુક્ત જીવોનું લક્ષણ છે.
અને માત્ર ઉપયોગ અર્થાત્ ચૈતન્ય સર્વ પ્રકારના જીવોનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
(૪,૫ અને ૬ ગાથામાં ઉપયોગનું વર્ણન છે)
જીવ-મૂર્તિક અને અમૂર્તિક (૭)
वण्ण रस पंच गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे । णो संति अमुक्ति तदो ववहारा मुत्ति बंधादो || ७ ||
વર્ગા: રસા: પદ્મ, ન્યૌ ઢૌ, સ્પર્શ: અષ્ટૌ, નિશ્વયાત્ નીવે નો સન્તિ અમૂર્તિ: તત:, વ્યવહારાત્ મૂર્તિ:, વન્યત: || ૭ ||
: પાંચ વર્ણ, પાંચ રસ, બે ગન્ધ અને આઠ સ્પર્શ-નિશ્ચય નય અનુસાર જીવમાં નહિ હોવાથી તે અમૂર્તિક છે, અને કર્મબંધન હોવાને કારણે વ્યવહાર
७
