________________
જે ઉપયોગમય છે, અમૂર્ત છે, કર્તા છે, સ્વદેહ-પરિમાણ છે, ભોક્તા છે, સંસારમાં સ્થિત છે, સિદ્ધ છે અને સ્વભાવથી ઊર્ધ્વગમન કરનાર છે, તે જીવ છે. ૨.
પ્રથમ ગાથામાં વર્ણિત બે દ્રવ્યોમાંથી અહીં પ્રથમ જીવ દ્રવ્યનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. જીવનાં નવ લક્ષણો અનુસાર તેનાં સ્વરૂપનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે. આગળની ગાથાઓમાં આ પ્રત્યેક લક્ષણની સમજ આપવામાં આવી છે.
જીવનું લક્ષણ (૩)
तिक्काले चदुपाणा इंदियबलमाउ आणपाणो य । ववहारा सो जीवो णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स ॥ ३ ॥
त्रिकाले चतुः प्राणाः इन्द्रियं बलं आयुः आनपानश्च । व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतः तु चेतना यस्य ।। ३ ।।
જેના ત્રણે કાળમાં ઇન્દ્રિય, બળ, આયુ અને શ્વાસોચ્છ્વાસ એ ચાર પ્રાણ હોય છે, તે વ્યવહારત: જીવ છે, પરંતુ નિશ્ચય નયાનુસાર જેને (જ્ઞાન અને દર્શનરૂપ) ચેતના છે (તે જીવ છે). ૩
પ્રત્યેક વસ્તુના બે રૂપ હોય છે : એક તેનું મૂળ સ્વરૂપ અને બીજું તેના ઉપરથી તૈયાર થયેલું અર્થાત્ નકલી - જેને જૈનદર્શન અનુસાર નૈૠયિક અને વ્યવહારિક કહે છે.
જેમાં પરિનિમત્તની અપેક્ષા નથી, માત્ર સ્વાપેક્ષ છે, તે તેનું મૂળ કે અસલી સ્વરૂપ છે. તેને પરમાર્થ, ભૂતાર્થ, વાસ્તવિક અને નૈૠયિક પણ કહે છે.
પરંતુ જેમાં પરિનિમત્તની અપેક્ષા રહે છે, અર્થાત્ પનિમિત્તથી વ્યવહત થાય છે તે નકલી સ્વરૂપ છે. તેને અપરમાર્થ, અભૂતાર્થ અને વ્યવહાર પણ કહે છે.
२
