________________
125
योगविधानविंशिका सप्तदशी
(૧) અધ્યાત્મ (૨) ભાવના (3) ધ્યાન (૪) સમતા (૫) વૃત્તિસંક્ષયા
(૧) અધ્યાત્મ : વિતપ્રવૃત્તેિáતમૃતો મૈચાવિભાવ શાસ્ત્રાબ્લી વાલિતચંતનમથ્યાત્મન્ = ઉચિતપ્રવૃત્તિવાળા વ્રતધારીનું મૈત્ર્યાદિભાવયુક્ત એવું શાસ્ત્રાનુસારી જીવાદિતત્ત્વચિન્તન તે અધ્યાત્મ.
(૨) ભાવના ? અશુભચિત્તવૃત્તિના નિરોધ યુક્ત પ્રતિદિન વધતા અધ્યાત્મનો અભ્યાસ = પુનઃ પુનઃ આસેવન અથવા વધતો ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ.
भावना - अध्यात्मस्यैव प्रतिदिनं प्रवर्धमानश्चित्तवृत्तिनिरोधयुक्तोऽभ्यासः
(૩) ધ્યાન ઃ એક જ પદાર્થના ઉત્પાદાદિ વિષયમાં સૂક્ષ્મ ઉપયોગ યુક્ત ચિત્ત. અહીં ચિત્ત સ્થિરપ્રદીપ જેવું હોય છે. અર્થાત સ્થિર દીપક જેમ તે જ પદાર્થોનો પ્રકાશ કરે છે. તેમ અહીં ચિત્ત પણ પોતાના તેજ વિષયનું જ્ઞાન કરાવે છે, વિષય બદલાતા નથી. (અથવા ચિત્ત પોતાના એક પદાર્થરૂપ આલંબનમાં સ્થિર હોય છે.)
(૪) સમતા : શુભાશુભ વિષયોમાં ઈષ્ટાનિષ્ટની કલ્પના દૂર કરી સમાનભાવ ધારણ કરવો તે. – વદરાત્પિષ્ટનિષ્ટસંજ્ઞા પરિહારે ગુમાણમાનાં विषयाणां तुल्यताभावनम् ।
(૫) વૃત્તિસંક્ષય : મનથી સર્વ વિકલ્પોનો અને શરીર દ્વારા સર્વ પરિસ્પંદનોનો. આત્યન્તિક નિરોધ - ક્ષય. આમાંથી અધ્યાત્મ – જે દેવસેવા, જપ-તત્ત્વચિંતનાદિ સ્વરૂપ છે. તેનો ક્રમશઃ સ્થાન, ઊર્ણ અને અર્થમાં સમાવેશ થાય છે. ભાવનાના વિષય પણ તેની સમાન હોવાથી એ રીતે જ સમાવેશ સમજવો. ધ્યાનનો અન્તર્ભાવા આલંબનમાં થશે. સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય એ બે જુદા જ યોગ છે.
इक्किक्को य चउद्धा इत्थं पुण तत्तओ मुगोयव्वो । इच्छापवित्तिर्थिरसिद्धिभेयओ समयनीईए ॥ ४ ॥ एकैकं च चतुर्धाऽत्र पुनस्तत्त्वतो ज्ञातव्यः । इच्छाप्रवृत्तिस्थिरसिद्धिभेदतः समयनीत्या ॥ ४ ॥
સ્થાનાદિ દરેક યોગના જુદા જુદા જીવોના કર્મ-જ્ઞાન વગેરેના ભેદે ઘણા ભેદો પડે છે. છતાં યોગશાસ્ત્રોની પદ્ધતિ મુજબ સામાન્યથી સ્થાનાદિ પ્રત્યેક યોગના ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થિરતા અને સિદ્ધિ એ ચાર-ચાર ભેદો છે.
तज्जुत्तकहापीईह संगयाविपरिणामिणी इच्छा ।
सव्वत्थुवसमसारं तप्पालमणो पंवत्ती उ ॥ ५ ॥ १ क घ चिरसिद्धि २ ख संगया विपरिणामिणी ३ अ क घ पवत्तीओ
