________________
16. પ્રાયશ્ચિતવિશિકા
પ્રાયશ્ચિત સિવાયના
पच्छित्ताओ सुद्धी तहभावालोयणेण जं होइ । इहरा ण पीढबंभाइओ सआ सुकडभावे वि ॥ १ ॥ प्रायश्चित्ताच्छुद्धिस्तथाभावालोचनेन यद्भवति I इतरथा न पीठब्रह्मादितः सदा सुकृतभावेपि ॥ १ ॥ યથાસ્થિત (જેવું દુશ્વરિત બન્યું હોય તેવી જ રીતે) આલોચના પૂર્વકના પ્રાયશ્ચિત્ત વડે જેવી શુદ્ધિ થાય છે. તેવી શુદ્ધિ બીજી રીતે અન્ય પ્રતિક્રમણાદિ અનુષ્ઠાનોથી (કે અધ્યવસાયોથી) થતી નથી. આ વિષયમાં બ્રાહ્મી અને સુંદરી (પૂર્વભવે પીઠ અને મહાપીઠ)નું અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તિનું (નિદાન શલ્ય ઉપર) દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે અથવા પ્રાયશ્ચિતથી જે શુદ્ધિ થાય છે તે યથાસ્થિત (જેવું દુૠરિત બન્યું હોય તેવી જ રીતે) આલોચના કરવાથી થાય છે. આલોચના કર્યા વિના સદા સદનુષ્ઠાનની આચરણા અને શુભપરિણામ (અધ્યવસાય)માં આત્મા વર્તતો હોય છતાં પીઠ અને મહાપીઠની જેમ તેની શુદ્ધિ થતી નથી. (ટી.) જુઓ પ્રાયશ્ચિત પંચાશક ગાથા ૩૦-૩૧ની ટીકા. આલોચના એટલે કે ગુરુ પાસે પોતાના દોષનું સરલભાવે કથન કરવું. દોષ પ્રકાશનમાં પોતાની લઘુતા દેખાય કે એથી સમુદાયમાં પોતાનું સ્થાન મોભો ન ટકે “એવી ભયની લાગણી પ્રતિબંધક છે.” તેની સામે થઈને યથાસ્થિત આલોચના કરવા આત્મા કટિબદ્ધ બને છે ત્યારે એના અધ્યવસાય અતિવિશુદ્ધ હોય છે. એવા વિશુદ્ધ અધ્યવસાય બીજા સ્વાધ્યાય, તપ, પ્રતિક્રમણાદિ અનુષ્ઠાનમાં ન આવે, તેથી આત્માની શુદ્ધિ આલોચના વિના થતી નથી. આત્મશુદ્ધિમાં આલોચના-સ્વદોષનું બીજા આગળ પ્રકાશન જ પ્રબળ કારણ છે. તેથી ગીતાર્થોને પણ શુદ્ધિ માટે પોતાના દોષ બીજા આગળ કહેવા પડે છે. જો કે તેઓ પોતે સેવેલા તે તે દોષોનું શું પ્રાયશ્ચિત આવે તે સ્વયં જાણતા જ હોય છે.
લક્ષ્મણા સાધ્વીએ પ્રાયશ્ચિત તો કર્યું પણ યથાસ્થિત આલોચના ન કરી તો શુદ્ધિ ન થઈ. (અહીં શુદ્ધિનું પ્રધાન કારણ આલોચના બતાવ્યું. પ્રથમ અર્થમાં મુખ્યતા પ્રાયશ્ચિતને આપી છે.)
પીઠ મહાપીઠના દૃષ્ટાંત માટે આ વિશિકાના અંતે જુઓ अहिगा तक्खयभावे पच्छितं किंफलं इहं होइ । तदहिगकम्मक्खयभावओ तहा हंत मुक्खफलं ॥ २ ॥
१ घ पीढबंभाइओ सओ उ भावेवि; क ग पीढबंभाइओ सओ उउभावेवि
-
-
-
-
