________________
૧૨-કાળદ્વાર
કાળ—નવીન વસ્તુને જીણુ કરે તે કાળ. ભૂતકાળના નાશ થયેલ હાવાથી અને ભવિષ્યકાળની ઉત્પત્તિ નહિં થયેલ હાવાથી કાળદ્રવ્ય વર્તમાન એક સમય રૂપ છે. અને તે કાળદ્રવ્ય વના પરિણામ ક્રિયા પરાપરત્વમાં કારણ છે. છતાં પણ આ વર્તનાદિ સ્વરૂપ કાળ મૂખ્યપણે દ્રવ્ય નથી પણ પચાસ્તિકાયના પર્યાય છે એટલે તે કાળદ્રવ્ય જીવાજીવાદિકના પર્યાયમાં ઉપચાર કરીને માનેલ છે. કાળમાં સમય એજ નૈૠયિક કાળ છે અને તે અત્યંતસૂક્ષ્મ છે. કે જેના 'સજ્ઞથી પણ વિભાગ ન થઇ શકે તેવા આવલીકા વિગેરે જે કાળના ભેદો પડે છે તે વ્યવહારકાળ છે. કારણ કે તે સમયેાની કલ્પનાદ્વારા માનવામાં આવેલ છે. અસંખ્ય સમયાના કલ્પિત સમુદાય તે આવલિકા. એક ક્રોડ સડસડ લાખ સીત્યાત્તેર હજાર ખસાને સાળ આવલિકાનું એક મુહુર્ત. ત્રીસ મુના એક અહેારાત્ર (રાતદિવસ), પંદર અહારાત્રના એક પક્ષ, એ પક્ષના એક માસ. બારમાસનું એક વર્ષી, અને તેવા અસખ્યાતા વર્ષના એક પત્યેાપમ. અને તેવા દસકાડાકાડી પલ્યાપમે એક સાગરોપમ થાય છે. તેવા દસ કાડાકાડી સાગરોપમે અવસર્પિણી અને દસ કાડાકોડી સાગરોપમે ઉત્સર્પિણી મળીને વીસ કાડાકેાડી સાગરાપમે એક કાળચક્ર થાય છે.
