Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૮)
(યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય વ્યાખ્યાનો
-
ભાગ્યને આત્માના ગુણ તરીકે માને છે, તો કોઈ એને એવો નિત્ય પદાર્થ ચેતન પુરુષ છે. આની સામે પ્રકૃત્તિ પ્રકૃતિનાં સર્જન તરીકે માને છે, પરમાત્માને કોઈ સદા “પરિણામી-નિત્ય એટલે કે જેમાં ફેરફારો થયા કરે, જે શુદ્ધ-બુધ-સક્રિય તરીકે સ્વીકારે છે, તો કોઈ જુદાં જુદા પરિણામને ઘાટને વહન કરે, એવો નિત્ય સર્જનહાર-પાલનહાર તરીકે સ્વીકારે છે.
પદાર્થ છે. એટલે કે સાંખ્ય મતમાં ચેતન આત્મા કુટસ્થ આ સ્વીકારોમાં ભેદ કેમ પડયો? તો કે સ્વીકાર નિત્ય છે; ને સત્ત્વ-રજસ્તમસ એ ત્રિગુણાત્મક કરનાર ચિંતકોના જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મના તેવા તેવા પ્રકૃતિ' એ પરિણામી નિત્ય છે. માટે જ,વિચિત્ર લાયોપશમને લઈને ભેદ પડયો. કોઈના પ્રકૃતિ એ કર્તા છે, ભોકતા છે, રાગી છે, દ્વેષી કર્મનો લાયોપશમ કેવો, તો બીજાના કર્મનો વળી છે, સુખી છે, દુ:ખી છે. જયારે ચેતન પુરુષ એ કર્તા લયોપશમ કેવો, અર્થાત્ ચિત્રવિચિત્ર કયોપશમને નથી, ભોકતા નથી, સુખી નથી, દુઃખી નથી, લઈને એમના આત્માદિ તત્ત્વના સ્વીકાર પણ સંસારી-બદ્ધ નથી, મુકત નથી. પુરુષ-આત્મા-ચેતન ચિત્રવિચિત્ર બને છે.
કૂટસ્થ નિત્ય હોવાથી એમાં આ કર્તુત્વ વગેરે કશા જ યોગાચાર્યો આ જ કહે છે:
ફેરફારો થાય નહિ. જે કર્તા બને એનામાં “પહેલાં
કર્તુત્વ નહિ; ને પછી કર્તુત્વ આવ્યું, એમ સૂચિત (टीका-) एतन्निबन्धनोऽयं दर्शनभेद इति योगाचार्यः।
થાય છે... હવે આ કર્તુત્વ-અકર્તુત્વ વગેરે પરિણામ યોગ પર ચિંતન કરનાર આચાર્યો કહે છે કે (ઘાટ) ની ફેરફારી કૂટસ્થ નિત્ય ચેતન પુરુષમાં થાય તત્ત્વદર્શનમાં ભેદ પડે છે, અર્થાત્ તત્ત્વદર્શનકારોને જે નહિ; કેમકે ચૈતન્ય વસ્તુ જ એવી છે કે જે ફેરફારોને ભિન્ન ભિન્ન દેખાય છે તેની પાછળ કારા તરીકે આ સહન નથી કરી શકતી. માટે કર્તૃત્વ, ભોકતૃત્વ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન કર્મયોપશમ છે. અર્થાત્ આત્મા વગેરે ધર્મ ચેતનાના નહિ, કિન્તુ પરિણામી નિત્ય પ્રકૃતિના તત્ત્વ પર ચિંતન કરનારા દર્શનકારો પૈકી દરેકના ધર્મ છે. - એમ સાંખ્યમત પ્રણેતા કપિલ ઋષિ માને કર્મયોપશમ જુદી જુદી જાતના હોવાના કારણે છે.” આ માનવાનું અર્થાત્ પુરુષ-પ્રકૃતિનું આવું એમના તત્ત્વ-સ્વીકાર જુદા જુદા પ્રકારના બને છે. દર્શન ભલે મિથ્યા, પણ એ પોતાના જ્ઞાનાવરણીય મિથ્યાદર્શનોમાં દર્શનભેદઃ
કર્મોના ક્ષયોપશમના અનુસાર બને છે. સવારે રાત્રી - અર્થાત્ વાદળ હોય કે ન
ત્યારે ન્યાય-વેદાન્ત મત ચલાવનાર કણાદ અને
ગૌતમ ઋષિઓનું દર્શન એવું છે કે ચેતન આત્મા પોતે હોય, એમ રાત્રિ હોય કે દિવસ હોય, જોનાર બાળક હોય યા પુખ્ત વયનો હોય, તો એ વિચિત્ર નિમિત્તોને
જ કર્તા, ભોકતા વગેરે બને છે, ને તેથી કાંઈ ચેતનની લઈને બાહ્ય વસ્તુનાં દર્શનમાં ભેદ પડે છે; એવી રીતે
નિત્યતાને વાંધો નથી આવતો, આવું દર્શન એમના પરલોક સંબંધી પદાર્થો આત્મા, કર્મ, કર્મબંધ હેતુઓ
જુદા પ્રકારના સંયોપશમના અનુસારે થાય છે. વગેરેમાં પણ ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાથી બોધમાં ફરક
સારાંશ, ઐહિક પદાર્થના જુદા જુદા પ્રકારના પડે છે, પોતપોતાના ક્ષયોપશમને અનુસાર આત્મા,
દર્શન દા.ત. (૧) મેઘવાળી રાત્રિએ વસ્તુદર્શન, અને પુણ્ય-પાપ આદિ તે તે પારલૌકિક પદાર્થના સ્વરૂપની
મેઘ વિનાની રાત્રિએ વસુદર્શન, એમ દિવસે કલ્પના થાય છે. દા.ત.
વસુદર્શન અને રાત્રિએ વસુદર્શન જુદા જુદા
પ્રકારનું થાય છે. એ તેવી તેવી બાહ્ય ઉપાધિને સંખ્યાત્મકઃ
આભારી છે; અર્થાતુ બાહ્ય નિમિત્તને લઈને બને છે, સાંખ્યમતના પ્રણેતાએ પોતાના ક્ષયોપશમ ત્યારે (૨) આ ચેતન આત્મા, જડ પ્રકૃતિ વગેરે મુજબ આત્માને એકાત્તે “કુટસ્થ નિત્ય' માન્યો. પરલૌકિક પ્રમેય પદાર્થ અંગે... દર્શનભેદ દર્શન “કૂટસ્થ નિત્ય' એટલે કે જેમાં કશો જ ફેરફાર ન થાય, કરનારના ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાને લઈને બને છે.
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 020952 |
| Book Title | Yogdrushti Samucchay Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhuvanbhanusuri, Padmasenvijay |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 282 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |