Sanskrit English Dictionary Part 01

SR No.: 020641
Original Sutra Author: N/A
Author: P K Gode, C G Karve
Publisher: Prasad Prakashan
Publication Year: 1957
Total Pages: 650
Language: Sanskrit, English
Classification: Dictionary
File Size: 32 MB

Page 341

आतिष्ठद्गु
328
आत्मन्
आत्1P. 1 To pass through or over; उक्षन्ते अश्वान् तरुषन्त आ रजः Rv.5.59. 1. -2 To cross over. -3 To overcome. -4 To enlarge, increase.
आतरः,-आतारः [आतरति अनेन आतृ अप-घञ्-वा] 1 Fore for being ferried over a river, passage-money, freight. -2 Distance to be crossed by a boat &c; आतरलाघवहेतोमुरहर तरणिं तवालम्बे | Udb.
आतिष्ठद्गु [ तिष्ठन्ति गावः यस्मिन् काले दोहाय ] ind. Upto | the time when cows stand to be milked (after an hour or an hour and a half after evening). आतिष्टद्गु जपन् सन्ध्या प्रकान्तामायतीगवम् Bk. 4. 14.
आतुः [अत्-उण्] A raft, float.
आतुच /. Evening, growing dusk; यदद्य सूर उदिते यन्मध्यंदिन आतुचि Rv.8.27.21.
आतुज् m. Destroyer of enemies or giver of wealth.
आतुजि a. Ved. [तुज्-इन् ] 1 Rushing on, hastening towards ; पिबतं सोममातुजी Rv.7.66. 18. -2 Carrying off (आदातृ). -3 Injuring, destructive (हिंसक).
आतुद् 6U. To strike, push, spur on, stir up. प्रतोदेनातुदन्भृशम् Ms. 4. (8.
strata . Ved. Striking, pushing, pricking; 3111दिनौ नितोदिनावथो संतोदिनावृत (अपि नह्यामि) Av. 7.95.3.
आतोद्यम्,-द्यकम् A musical instrument; आतोद्यविन्या-। सादिका विधयः Ve.1; जमातोद्यशिरोनिवेशिताम् R. 8. 31, 15. 88; U.7.
आतुर । [ईषदर्थे आ, अत्-उरच्] 1 Hurt, injured. -2 Suffering from, influenced or affected by, torinented, aflicted; रावणावरजा तत्र राघव मदनातुरा R.12.32; Ku.4. 25; 8) काम, भय ,व्याधि &c. -3 Sick (in body or mind), disabled, diseased; आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms. 4. 181, 6. 77. - Eager, over-anxious; M. 2. 5 Weak, feeble, incapable of doing anything. -T: 1 A patient, one suffering from a disease V.3; 310 चिकित्सकाः Pt. 1.155. -2 Illness, disease; आतुरे व्यसने प्राप्त Pt.5.41. -Comp. -शाला an hospital. -संन्यासः a kind of संन्यास (taken by a person when sick and grown hopeless of life).
आतुर्यम् [आतुरस्य भावः ध्यञ्] 1 A kind of fever. -2 Sickness.
stag 7P. 1 To split, sever, pierce. -2 To push open, open.
आतर्दनम् Pushing open, opening.
आतृण्ण .. [आ-तृद्-क्त] Pierced, cut. -णम् 1 An opening, hole. -2 An open wound.
आतृप् +5,6P. To be satisfiel; आ यत् तृपन्मरुतो वावशानाः Rv. 7.56. 10. -Caus. To satirfy; अनुकाम तर्पयेथामिन्द्रावरुण राय आ Rv. 1. 17.3.
आतर्पणम् 1 Satisfaction, gratification. -2 Pleasing, satisfying. -3 White-washing the wall, floor or seat (on festive occasions) (मालालेपनम् ). - The pigment used for the above purpose; आतर्पणं प्रीणने स्यान्मालालेपनेऽपि च Medini.
3117 : A kind of tree, the custard apple tree (Mar. सीताफळ). -प्यम् The fruit of the tree.
S
आतार्य a. 1 To be crossed. -2 Landing, coming to shore ( Ved.)
आत्त See under आदा.
आत्मन् m. [अत्-मनिण् Un 4. 152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिषुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्म च' इत्यमरः 1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation3 किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् 1.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kath.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river ). -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn. 1; आश्रमदर्शनेन आत्मानं पुनीमहे 5.1; गुप्तं ददशरात्मानं सर्वाः स्व'नेषु वामनैः R. 10.60,4.35, 14.573 Ku.6.20%; देवी...प्राप्तप्रसवमात्मानं गल्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलखिय आत्मानमात्मना Mb.; K. 1073 sometimes used im pl. also ; आत्मनः स्तुवन्ति Si. 17. 19; Mal. 8. -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up. 2. 1.1; Ms. 1. 15, 12.21. -4 Essence, nature ; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below. -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv. 10. 97. 11. -6 The natural temperament or disposition; Bhag. 11. 22. 20. -7 The person or whole body (con. sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वी क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14%3; योस्यात्मनः कारयिता Ms. 12. 12; Ki.9.66. -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रत्वा वायूसुतस्य ह Ram.6. 18. 1.-9 The understanding: f. आत्मसंपन्न, आत्मवत् &c. -10 Thinking faculty, the faculty of thought and reason. -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वाऽऽत्मानमथाब्रवीत् Mb. 12. 180.6. -12 Form, images आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.613; सरोपितेऽप्यात्मनि S. 6.24 myself being implanted in her. -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Si.2.61. -14 Care, efforts, pain. -15 The sun. -16 Fire. -17 Wind, air. -18Mental quality; बाहुश्रुत्य तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा। भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ।। Mb. 12. 167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थ मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. almos, aitmen] -Comp. -अधीन a. 1 dependent on oneself, independent. -2 sentient, existing. (-नः)1a son. -2 a wife's brother. -3 the