Bruhad Gujarat kosha Part 1

SR No.: 016072
Original Sutra Author: N/A
Author: Keshav Shastri
Publisher: University Granth Nirman Board
Publication Year: 1976
Total Pages: 1086
Language: Gujarati
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 32 MB

Page 389

એ કું. સિ] ભારતીય-આર્ય વર્ણમાળાને પ્રાચીન કંઠતાલ સ્થાનનો દીર્ધ વારેત સ્વર, ગુ.માં એ ઉચ્ચારણની દષ્ટિએ સ્વરિત છતાં દીર્ધ રહ્યો નથી. એ સ્વર અસ્વરિત દશામાં સ્વથી આગળ વધી લઘુપ્રયત્ન પણ બની રહે છે. એ પં. ગુ.માં મ> મળ દ્વારા અને મદ્ દ્વારા વિકસી આવેલ સ્વરિત વિકૃત દીધે સ્વર અનંત્ય દિશામાં મધ્ય ગુજરાતમાં વ્યાપકતાથી-ઝાલાવાડમાં અને કેટલેક અંશે કૃત્રિમ રીતે ગોહીલવાડમાં પણ, જ્યારે દક્ષિણ ગુજરાતના અપવાદે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં શબ્દને અંતે અર્ધ કિંવા હસ્વ વિકૃત ઉચ્ચરિત થાય છે; જોડણીમાં તો માત્ર અંગ્રેજી તત્સમ શબ્દો પૂરતો જ ઊંધી માત્રાથી બતાવાય છે. એ સર્વ. વિ. [સં. gi>પ્રા. gaોટ અપ. gé>જશુ.
એહ”] સામેના ‘આ’થી થોડા કે દૂરના પદાર્થને ચીંધી બતાવનારું દર્શક સર્વનામ, પેલે, એ . (૨) વાકથમાં એક વાર કોઈ શબ્દ કે ક્રિયા પ્રાયા પછી એનું પ્રતિનિધિપણું બતાવનારું સર્વનામ ખોટું છે એમ માની લેખનમાં અને સુરતી લાક્ષણિકતા પ્રમાણે સર્વત્ર એને બદલે તે પ્રજવાનું કૃત્રિમ વલણ છે, જે અસ્વાભાવિક છે. એનાં રૂપાખ્યાનમાં “થી' અને “માં” અનુગ તથા નામગી પૂર્વ “ના” મધ્યગ ઉમેરવાનું વલણ છે; “એનાથી' એનામાં ‘એના વતી–વડે-માટે-વિશે' વગેરે. એ રીતે સા.વિ.માં જ, ગુ. ના પ્રત્યયને કારણે “એની સારુ’ ‘એની ખાતર’ “એની જોડે એની સાથે એની ઉપર એની માથે વગેરે જે પણ પ્રયોગ છે. સામાન્ય રીતે એ.વ.માં “એ” પ્રત્યય એનાં બધાં રૂપમાં પ્રયોજાય છે, કવચિત નથી પણ આવતે. બ.વ.ની એની ખાસ વિશિષ્ટતા “મ'ના પ્રવેશની છે. ત્રી. વિ., બ.વ. એમણે'. અનુગોવાળાં એમનું, પરંતુ બીજ અનુગો અને નામગીએ પૂર્વ એમના' અંગ આવે છે. એમનાથી” “એમનામાં' “એમના વડે-વતી-સારુ-માટે-વાતે-ખાતર"કાજે-થી-વિશે-ઉપર” વગેરે. દયાનમાં રાખવા જેવું એ છે કે માન આપવાના અર્થમાં અને સર્વસામાન્ય અર્થે માનવાને માટે આવતો હોય ત્યારે મવાળાં રૂપ સ્વાભાવિક ભાષામાં પ્રયોજાય છે. આને ખ્યાલ ન હોવાને કારણે પશુપક્ષીએ-નાનાં જંતુઓ અને જડ પદાર્થોને માટે પણ “મવાળાં રૂપ પ્રજાતાં જોવા મળે છે. (૨) ની રૂઢિ છે ત્યાં હિંદુઓમાં પતિ-પત્ની એકબીજાને માટે આ સર્વનામનો ઉપયોગ કરે છે. એણે એને એનું' “માં” “એમ”—અંગ-આ રૂપમાં સ્વર મહાપ્રાણિત વિવૃત છે: “એણે” “એને “એ” “એમાં ઍમ'; એ “થી અને બીજા નામગીઓની પર્વે નથી થતું એક કે. પ્ર. [સં. મ>િપ્રા. g>ગુ. “એ'] અરે , છે, એલા-એલી, અહયા-અલી
એ ઉભ. (સં. અ>િપ્રા. મ અપ. ટુ જ, ગુ. ઇ' અને “એ” > અર્વા. ગુ. “ય અને અસ્વરિત ઉચ્ચારવાળો લઘુપ્રયતન “એ'] પણ, ય, બી. (આ એ' પૂર્વના શબ્દના અંગમાં એકાત્મક થઈ જાય છે: “મે આવશે' રામ પણ આવશે, રામેય આવશે)
[અરે , હે એઈ (એ-ઈ) કે.પ્ર. જિઓ “એ' + સ્વાર્થે “ઇ”નું ઉમેરણ એ- સર્વ, બ.વ. [જ એ + બ.વ.નો પ્રત્યય લઘુપ્રયત્નાત્મક તદ્દન અસ્વરિત અને તેથી પૂર્વના એ' સાથે સંધિસ્વરાત્મક.] પેલા એક વિ. [સંખ્યા ; સં, ga>પ્રા. , વસ>જ. ગુ. ‘એક’] સંખ્યામાં પહેલા અંકનું. (૨) એકાત્મક, અનન્ય. (૩) અજોડ, અદ્વિતીય. (૪) અમુક ગમે તે ઈ. (૫) (પુનરવૃત્તિ પ્રસંગે) બી. (૬) (સમાસને ઉત્તર પદમાં) આશરે (“કોઈ એક, પાંચેક, બેક, ત્રણેક સોએક વગેરેની રીતે), (૭) (સમાસના સ્વરૂપમાં “સા'ની પહેલાં સામૂહિક (એક સાથે) એક-અષ્ટમાંશ (મીશ) વિ. [+ , અષ્ટમ-મંરા (આરંભ સંધિ વિનાને)] કઈ પણ એક પદાર્થ કે સંખ્યાના આઠમા ભાગનું : ૧/૮
[અકેક, અકેક, એકેક એક-એક વિ. [ઓ ‘એક’ દ્વિર્ભાવ.] એક પછી એક, એકક્ષિક વિ. [સં] સમાન કક્ષા-ક્રમમાં રહેલું એકકક્ષિક-સમીકરણ ન. [સં] “શિન ઓફ ધ ફર્સ્ટ ઑર્ડર'. (ગ.)
[જવાને કવાયતી હુકમ એક-કતાર કે. પ્ર. [+અરકિતા૨] એક હારમાં થઈ એક-કર્તક વિ. [સ.] જે કર્તા એક જ વ્યક્તિ છે તેનું એક કાલાવછંદ વિ. [સ, ઇ-૪+ અવઢો એકી સાથે એક જ સમયનું, સમકાલનું
સિમયનું એકકાલિક, એકકાલીન વિ. [સં] સમકાલીન. એક જ એકકુલોત્પન્ન વિ. સં. ઇ-કુરુષw] સમાન વંશમાં ઉત્પન થયેલું
હિોય તેવું એકકેસરી વિ. [સં. ૫] જેમાં એક જ પુંકેસર કે કેસર એક (કેન્દ્ર), ૦૬, દ્વિત વિ. [સં.) સમાન કેંદ્રમાં રહેલું. (ગ) (૨) એકીકરણ પામેલું, “ઈન્ટીગ્રેટેડ' (ઉ. જે.) એકકેશી(જી) વિ. [સ., પૃ.], (-થી)ય વિ. સં.] એક કેશ-કોચલાવાળું (પ્રાણ)
(ચેપગું પશુ) એકખુરી વિ. [સ, j], રીય વિ. [સં.).એક જ ખરીવાળું એકગર્ભ-કેશી(પી) વિ. [૩, ૫, શી(ષી-)ય વિ. [સં.] જએ એકકેશી'. એકગાંઠ (6) વિ. [ જુઓ “ગાંઠ'.] એક ગાંઠે બંધાયેલું, એકસૂત્ર
[ગુચ્છવાળું, “મેનડેફસ એકશુછી વિ. [રાં, પૃ.], “છીય વિ. [સં.] એક જ એકલક વિ. સિં.] એક ગોળાવાળ, યુનિ-ગોપ્યુલર’