Page Text
________________
१०
३०
३१८
केऽपि च " [ विश्वप्रकाशकोशः, कान्तवर्ग:, श्री - ४३ ] इति । " जामातुर्बन्धको विवाहाय वराद् ग्राह्यं धनम् "[ ] इति तद्वृत्तिः । तदा लोके ‘पडलउं ' ' इति भाषा । यद्रघुः -“स्वं विचिन्त्य च धनुर्दुरानमं पीडितो दुहितृशुल्कसंस्थया "[ रघुवंशम्, सर्गः - ११, श्ले-३८], " हनूमानपि शृणुत जनकशुल्कं क्षत्रियाः सर्व एते "[ ] इति । एकं 'नदीऊतरणउं दाणभाडओ' इति प्रसिद्धस्य ॥
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
धर्माधिकरणी च
१ धर्मस्याऽध्यक्षः धर्माध्यक्षः । २ धर्मं चरति धार्मिकः । ' धर्मं चरति ४ १४ १४१ ॥ इति सूत्रेण ठक् ॥ ७२४ ॥ ३ धर्मेऽधिकरणमधिकारोऽस्य धर्माधिकरणी । 'अत इनिनौ ५ २ ११५ ॥ इतीनिः । त्रणि धर्माधिकारिणः ॥ अथ हट्टाध्यक्षोऽधिकर्मिकः ।
धर्माध्यक्षस्तु धार्मिकः ॥७२४॥ स्यातामन्तःपुराध्यक्षेऽन्तर्वं शिकाऽऽवरोधिकौ ॥७२६॥
१ अन्तरिति, तात्स्थ्यलक्षणवाऽन्तराभ्यन्तरस्थो वंशो गृहमन्तर्वंशः, तत्र भवोऽधिकृतत्वाद् विद्यमानः, 'अन्तपूर्वपदाट् ४० ठञ् ' ४ | ३ |६० ॥ इति ठञ् संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः । मत्वर्थे ठन् वा । अन्तर्वंशस्य अन्तर्वंशम्, अव्ययीभावः । ताः सन्त्यस्य अन्तर्वंशिकः वा । वृद्धिपक्षे आन्तर्वंशिकोऽपि । २ अवरोधे नियुक्तः आवरोधिकः । तत्र नियुक्त: ४ ४ ६९ ॥ इति ठक् । अन्तःपुरकोऽपि । “अन्तःपुरे त्वधिकृतः स्यादन्तर्वंशिको जनः " [ अमरकोषः २ १८ ।८ ॥ ] इत्यमरः । " [जनः ] कुब्जवामनादिसमूहः''[ अम.क्षीर.२ ॥८८॥ ] इति तट्टीका | द्वे सामान्येन कुब्जवामनादिकान्त:पुराधिकारिणः ॥
[ शेषश्चात्र
१ हट्टेष्वध्यक्षो हट्टाध्यक्षः । २ अधि उपरि कर्माऽस्य अधिकर्मिकः । व्रीह्यादिभ्यश्च ५ ।२ ।११६ ॥ इति ठन् । द्वे हट्टाधिकारिणः ॥ चतुरङ्गबलाध्यक्षः सेनानीर्दण्डनायकः ॥७२५ ॥
१ चत्वारि हस्त्यश्वरथपादातिकानि अङ्गानि यस्य २० तच्चतुरङ्गम्, तच्च तद् बलं सैन्यं च चतुरङ्गबलम्, तस्याऽध्यक्षः चतुरङ्गबलाध्यक्षः । २ सेनां नयति सेनानीः । ' णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'सत्सूद्विष- '३ ।२।६१ ॥ इति क्विप् । ३ दण्डं सैन्यं नयति दण्डनायकः । णीञ् प्रापणे' (भ्वा.उ.अ.), ण्वुल् । त्रीणि 'सेलहत' इति ख्यातस्य ॥ ७२५ ॥
स्थायुकोऽधिकृतो ग्रामे
१ तिष्ठतीत्येवंशीलः स्थायुकः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा.प.अ.), 'लषपतपदस्था- '३ ।२।१५४ ॥ इत्युकञ्, 'आतो युक् चिण्कृतो: ७ | ३ | ३३ ॥ इति युक् । एकस्मिन् ग्रामेऽधिकारीत्यर्थः । 'सांहणा' इति भाषा ॥
गोपो ग्रामेषु भूरिषु ।
Jain Education International
[ मर्त्यकाण्डः-३
१ गां भुवं पाति रक्षति गोपः । 'पा रक्षणे ' ( अ. प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः '३ ।२।३ ॥ । गोपायतीति गोपो वा । 'गुपू रक्षणे ' (भ्वा.प.से.), अच् । बहुषु ग्रामेष्वधिकृतोऽधिकारी । "गोपौ भूपालवल्लवौ ग्रामौघगोष्ठाधिकृतौ "[ अनेकार्थसङ्ग्रहः २।२८९-२९० ] इत्यनेकार्थ: । " 'ग्रामौघाधिकृतौ ' [ ] इत्यनेकार्थः, ग्रामौघाधिकृतो ग्रामपतिः "[ ] इति तट्टीका । एकं ग्रामवृन्दपतेः ॥
'क्षुद्रोपकरणानां स्यादध्यक्षः पारिकर्मिकः । पुराध्यक्षे कोट्टपतिः पौरिको दाण्डपाशिकः ॥१॥" [शेषनाममाला३ | १४२ ॥] ] ॥७२६ ॥ शुद्धान्तः स्यादन्तः न्तः पुरमवरोधोऽवरोधनम् ।
१ शुद्धाः शुचयः सौविदल्ला अन्तेऽस्य शुद्धान्तः, पुंक्ली. । २ अन्तर्गतं पुरस्य गृहस्य अन्तःपुरम् । ३ अवरुध्यते अवरोधः । कर्मणि घञ् । ४ अवरुध्यते अवरोधनम् । कर्मणि ल्युट् । चत्वारि अन्तःपुरस्य ॥ सौविदल्लाः कचेकिनः स्थापत्याः सौर्विदाश्च
१. 'पडलनुं' इति३, 'पडलौ' इति४ ॥ २. 'नदीउतरणी' इति३ ॥ ३. 'भाडौ' इति३.४ ॥ ४ तुलनीयोऽमरकोषः २ १८ १७ ॥ ५. 'ठञ्' इति३.४ ॥ ६. तुलनीयोऽमरकोषः २ ४८ ४८ ॥ ७. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने १.२.४ प्रतिषु "विदल्लाः शण्ढाः" इति दृश्यते ॥
॥७२७ ॥
१ सुविदन्तं (विवाहं जानन्तं लान्ति सुविल्ला ऊढाः) ६० स्त्रियः, तत्र भवा विद्यमानाः सौविदल्लाः । 'तत्र भवः '४।३ ।५३ ॥ इत्यण् । सुष्ठु विदन्ति जानन्ति अन्तःपुरव्यापारमिति
५०
For Private Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |