SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 508
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ आगम विषय कोश - २. हो सकती है, किन्तु अज्ञ मनुष्य इसे नहीं समझ सकता। इस बुद्धि- क्षमता को ध्यान में रखकर भगवान् महावीर ने ब्रह्मचर्य को अपरिग्रह महाव्रत से पृथक् कर दिया। अतः इस विभाग का मुख्य तु है बुद्धि की ऋजुता और जड़ता । - द्र कल्पस्थिति भगवान् महावीर के पहले से ही कुछ श्रमण अब्रह्मचर्य का अनेक दृष्टिकोणों से समर्थन कर रहे थे, जिसका सोदाहरण निरसन किया गया । द्र सू १/३/७०-७८ टि, नि ५१-५३ भगवान् महावीर ने भगवान् पार्श्व के चतुर्याम धर्म का विस्तार कर त्रयोदशांग धर्म की प्रतिष्ठा की। जैसे- १. अहिंसा २. सत्य ३. अचौर्य ४. ब्रह्मचर्य ५. अपरिग्रह ६. ईर्या समिति ७. भाषा समिति ८. एषणा समिति ९ आदाननिक्षेप समिति १०. उत्सर्ग समिति १९. मनोगुप्ति १२. वचनगुप्ति १३. कायगुप्तिसत्तमगुप्तयस्तनुमनोभाषानिमित्तोदयाः, तिस्रः पञ्चेर्यादिसमाश्रयः समितयः पञ्चव्रतानीत्यपि । चारित्र त्रयोदशतयं पूर्वं न दृष्टं परैः, आचारं परमेष्ठिनो जिनमते वीरान् नमामो वयम् ॥ - पूज्यपादकृत चारित्रभक्ति, श्लोक ७ o • ईर्या - एषणा - उत्सर्ग-समिति, कायगुप्ति और मनोगुप्ति के सम्यक् अभ्यास का अर्थ है - जीवन में अहिंसा की प्रतिष्ठा । - • भाषासमिति और वचनगुप्ति के सम्यक् अभ्यास का अर्थ हैजीवन में सत्य की प्रतिष्ठा । कायगुप्ति और मनोगुप्ति के सम्यक् अभ्यास का अर्थ हैजीवन में ब्रह्मचर्य की प्रतिष्ठा । o ० कायगुप्ति के सम्यक् अभ्यास का अर्थ है - जीवन में अपरिग्रह की प्रतिष्ठा । - श्रमण महावीर पृ १२४ ) ५. मूलगुण : पांच महाव्रत पाणवहादिया पंच मूलगुणा । ( निभा ६५३३ की चू) प्राणातिपात विरमण, मृषावाद विरमण, अदत्तादान विरमण, मैथुन विरमण, परिग्रह विरमण - ये पांच महाव्रत मूलगुण हैं। ० उत्तरगुण : समिति आदि पिंडस्स जा विसोधी, समितीओ भावणा तवो दुविधो । पडिमा अभिग्गा वि य, उत्तरगुण मो वियाणाहि ॥ ४६३ Jain Education International महाव्रत बायाला अट्ठेव य, पणुवीसा बार बारस उ चेव । दव्वादि चउरभिग्गह, भेदा खलु उत्तरगुणाणं ॥ (व्यभा ४७०, ४७१ ) उत्तरगुणों की संख्या एक सौ तीन है पिण्डविशोधि- उद्गम, उत्पादन तथा एषणा के बयालीस भेद । समिति - ईर्या आदि पांच समितियां तथा मन समिति, वाक्समिति और काय समिति । (इन तीनों को गुप्ति भी कहा जाता है।) भावना - पांच महाव्रतों की पच्चीस भावनाएं । तप - अनशन आदि बारह प्रकार का तप । प्रतिमा - एकमासिकी आदि बारह भिक्षुप्रतिमाएं। अभिग्रह - द्रव्य - क्षेत्र - काल- भाव अभिग्रह | उत्तरगुण के कुल भेद हैं- ४२ +८+ २५ +१२+१२+४ = १०३ । ६. रात्रिभोजनविरमण व्रत : छठा व्रत पंच य महव्वयाई, तु पंचहा राइभोयणे छट्टा ।'' (आनि ३१४) छह प्रकार का संयम है-पांच महाव्रत तथा छठा व्रतरात्रिभोजनविरमणव्रत । ० रात्रि में अशन आदि का अग्रहण, शय्याग्रहण नो कप्पइ निग्गंथाण राओ वा वियाले वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्तए । नन्नत्थ एगेणं पुव्व पडिलेहिणं सेज्जा- संथारएणं ॥ नो कप्पराओ वा वियाले वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा पडिग्गाहेत्तए ।'' (क १ / ४२, ४३) निर्ग्रथ रात्रि या विकालवेला में अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य ग्रहण नहीं कर सकते। किन्तु पूर्वप्रतिलेखित शय्या-संस्तारक ग्रहण कर सकते हैं। वे रात्रि या विकाल में वस्त्र, पात्र, कंबल और पादप्रोंछन ग्रहण नहीं कर सकते। * रात्रिभोजन : एक अनाचार द्र श्रीआको १ अनाचार (अर्हत् पार्श्व ने चातुर्याम धर्म का प्रतिपादन किया। उसमें स्त्रीत्याग या ब्रह्मचर्य तथा रात्रिभोजनविरति — इन दोनों का स्वतंत्र स्थान नहीं था । श्रमण महावीर ने पांच महाव्रत धर्म का प्रतिपादन For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.016049
Book TitleBhikshu Agam Visjay kosha Part 2
Original Sutra AuthorN/A
AuthorVimalprajna, Siddhpragna
PublisherJain Vishva Bharati
Publication Year2005
Total Pages732
LanguageHindi
ClassificationDictionary, Dictionary, Agam, Canon, & agam_dictionary
File Size17 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy