SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 124
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ प्रातराशः ] ये चार प्राण पाये जाते हैं उसे प्राणी कहते हैं । प्रातराशः --- प्रातरशनं प्रातराशः प्रातर्भोजनकालम् । (श्राव. नि. हरि. वृ. २१७ ) । प्रातःकाल सम्बन्धी भोजन के काल का नाम प्रातराश है। प्रात्ययिकी क्रिया - १. अपूर्वाधिकरणोत्पादनात् प्रात्ययिकी क्रिया । ( स. सि. ६-५; त. वा. ६, ५, ६) । २. उत्पादनादपूर्वस्य पापाविकरणस्य तु । पापास्रवकरी प्रायः प्रोक्ता प्रात्ययिकी क्रिया ॥ ( ह. पु. ५८-७१ ) । ३. पूर्वप्राणिघातार्थोपकरण प्रवर्तनम् । क्रिया प्रात्ययिकी ज्ञेया इिसाहेतुस्तथापरा ॥ (त. इलो. ६, ५, १४) । ४. अपूर्वहिंसादिप्रत्ययविधानं प्रतीतिजननं प्रात्ययिकी क्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ५ ) । १ हिंसा के कारणभूत नये नये उपकरणों के बनाने को प्रात्ययिकी क्रिया कहते हैं । प्रादुष्करण - देखो प्रादुष्कार । १ साधूनुद्दिश्य गवाक्षादिप्रकाशकरणं बहिर्वा प्रकाशे श्राहारस्य व्यवस्थापनं प्रादुष्करणम् । ( श्राचारा. सू. शी. वृ. २, १, २६६, पृ. ३१७ ) । २. यदन्धकारव्यवस्थितस्य द्रव्यस्य वह्नि प्रदीप-मण्यादिना भित्त्यपनयनेन वा बहिर्निष्कास्य द्रव्यधारणेन वा प्रकटकरणं तत्प्रादुष्करणम् । (योगशा. स्वो विव. १-३८, पृ. १३३) । ३. यन्महान्धकारस्थितस्य यतिनिमित्तं दीपादिना प्रकटनं बहिरालोके नयनं वा तत्प्रादुष्करणम् । (गु. गु. षट्. स्वो वृ. २० ) । १ साधुओं के उद्देश से गवाक्ष ( खिड़की) आदि का प्रकाश करना, अथवा बाहिर प्रकाश में आहार को स्थापित करना, यह प्रादुष्करण नाम का उत्पादनदोष कहलाता है । प्रादुष्कारदोष - देखो प्रादुष्कृत व प्राविष्कृत १. पादुकारो दुविहो संकमण पयासणा य बोधव्वो । भायण - भोयणदीणं मंडवविरलादियं कमसो || ( मूला. ६- १५ ) । २. यद् गृहम् अन्धकारबहुलं तत्र बहुल प्रकाशसम्पादनाय यतीनां छिद्रीकृतकुड्यम् अपाकृतफलक सुविन्यस्तप्रदीपकं वा तत्प्रादुष्कारशब्देन भण्यते । (भ. प्रा. विजयो. व मूला. २३०; कार्तिके. टी. ४४८ - ४६ ) । ३. पात्रादेः संक्रमः साधौ कटाद्याविष्क्रियाऽऽगते । प्रादुष्कारः X X X ॥ ( अन. ध. ५- १३ ) ; साधौ संयते, आगते Jain Education International ७६१, जैन - लक्षणावली [प्रादोषिकी क्रिया गृहमायाते सति, पात्रादेः संक्रमो भाजनादीनामन्यस्थानादन्यतरस्थाने नयनं संक्रमाख्यः प्रादुष्कारो दोषः स्यात् ॥ (न. ध. स्वो . टी. ५- १३ ) । १ प्रादुष्कार उत्पादनदोष संक्रमण और प्रकाशन के भेद से दो प्रकार का है। इनमें पात्र व भोजन श्रादि को एक स्थान से दूसरे स्थान में ले जाना, यह संक्रमण नाम का प्रादुष्कार दोष कहलाता है । उक्त पात्र व भोजन श्रादि को प्रकाशित करना-प्रकाश को रोकने वाले कपाट आदि को हटाना या दीपक आदि का प्रकाश करना, इसे प्रकाशन नाम का दूसरा प्रादुष्कारदोष जानना चाहिये २ जो घर प्रचुर अन्धकार से युक्त हो उसे मुनियों के निमित्त प्रकाश उपलब्ध करने के लिए भित्तियों में छेद कराना, पटियेको हटाना, अथवा दीपक रखना; इस प्रकार से संस्कारित वसति (घर) प्रादुष्कार दोष से दूषित होती है । प्रादुष्कृतदोष- देखो प्रादुष्कार । तदागमानुरोधेन गृहसंस्कारकालापह्रासं कृत्वा वा संस्कारिता वसतिः प्रदीपकं वा तत्प्रादुष्कृतमित्युच्यते । ( भ. प्रा. विजयो. २३० ) । अथवा मुनियों के श्रागमन को जानकर गृहसंस्कार के काल में कमी करके पूर्व में संस्कारित की गई अथवा प्रकाशयुक्त की गई वसति प्रादुष्कार या प्रादुष्कृत दोष से दूषित मानी जाती है । प्रादेशिक प्रत्यक्ष - १. इन्द्रियार्थज्ञानं स्पष्टं हिताहितप्राप्ति - परिहारसमर्थं प्रादेशिकं प्रत्यक्षम् ग्रवग्रहेहावाय धारणात्मकम् । ( लघीय. स्वो वृ. ६१ ) । २. इन्द्रियाणां कार्यमात्मनः -- सविदां स्वरूपस्य ज्ञानं स्पष्टं हिताहितप्राप्तिपरिहारसमयं प्रादेशिकं प्रत्यक्षम् । ( न्यायकु. ६१, पृ. ६८३) । १ हित की प्राप्ति और अहित के परिहार में समर्थ ऐसे इन्द्रियों के कार्यरूप प्रर्थज्ञान को तथा ज्ञानों के स्वकीय स्वरूप के स्पष्ट ज्ञान को प्रादेशिक प्रत्यक्ष कहते हैं । प्रादोषिकी क्रिया - १. क्रोधःवेशवशात् प्रादोषिकी क्रिया ( स. सि. ६-५; त. वा. ६, ५, ८ ) । २. क्रोधावेशवशात् प्रादुर्भूता प्रादोषिकी क्रिया । ( ह. पु. ५८-६६ ) । ३. क्रोधावेशात्प्रदोषो यः सान्तप्रादोषिकी क्रिया । ( त श्लो. ६, ५, ८ ) । ४. क्रोधाविष्टस्य दुष्टत्वं प्रादोषिकी क्रिया । (त. For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.016023
Book TitleJain Lakshanavali Part 3
Original Sutra AuthorN/A
AuthorBalchandra Shastri
PublisherVeer Seva Mandir Trust
Publication Year1979
Total Pages554
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationDictionary & Dictionary
File Size16 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy