________________
च्यावित ]
२. च्यवनमुद्वर्तनं मरणमिति पर्याय: । ( संग्रहणी दे. बृ. २, पृ. ३) ।
१ वैमानिक और ज्योतिषी देवों के मरण को च्यवन या च्युति शब्द से कहा जाता है । २ च्यवन, उद्वर्तन और मरण ये समानार्थक शब्द हैं । च्यावित - १. च्यावितं तेभ्यः ( देवादिभ्यः ) एवायुःक्षयेण भ्रंशितम् | X XX उक्तं च वृद्ध: - X X X चइयंमि चावितं जं जह कप्पा संगमो सुरिदेणं । तह चावियमिति जीवा पलिएणा उक्खएणं ति । ( अनुयो. हरि वृ. उद्, पृ. १४) । २. चइदं णाम कदलीघादेण छिण्णायुक्खयपदिद शरीरं । उक्तं च विस-वेयण रत्तक्खय-सत्थग्गहणसंकिले से हि । आहारोस्सासाणं णिरोहदो छिज्जदे आऊ ( धव. पु. १, पृ. २२ ) ; कयलीघादेण मरणकंखाए जीवियासाए जीविय-मरणसाहि विणा वा पदिदसरीरं चइदं । ( घव. पु. १, पु. २५ ) ; उवसग्गेण पदिदसरीरो XX X चइददेहो णाम । ( धव. पु. ६, पु. २६९ ) । ३. चेतनस्योपसर्गबलाद्वा च्यावितशब्देनोच्यते । (भ. प्रा. विजयो. ७५३) । ४. च्यावितं कदलीघातपतितं त्यागवर्जितम् । ( श्राचा. सा. ६-१२ ) । ५. कदलीघातेत पतितं च्यावितम् । (न. घ. स्वो. टी. ८ - १६) ।
१ प्रायु के क्षय से देवता श्रादि से भ्रष्ट कराये गये शरीर को व्याक्ति कहते हैं । २ कदलीघात - विषभक्षण, वेदना व रक्तक्षय प्रादि-से खण्डित हुई श्रायु के क्षय से नष्ट हुए शरीर का नाम च्यावितशरीर है ।
४४६, जैन-लक्षणावली
च्युत - १. च्युतं देवादिभ्यो भ्रष्टम × × × उक्तं च वृद्धेः - चुतमिह ठाणभट्ट देवो व्व जहा विमाणवासा | जीवितचेयणादिकिरियाभट्ठ चुतं भणिमो || (अनुयो. हरि बृ. उद्, पृ. १४) । २. चुदं णाम कदलीघादेण विणा पक्कं पि फलं व कम्मोदएण ज्झीयमाणायुक्खयपदिदं । ( धव. पु. १, पृ. २२); सयमेव आयुक्खएण पदिदसरीरो चुददेहो णाम । ( धव. पु. ६, पृ. २६६ ) । ३. श्रायुषो निःशेषगलनादात्मनश्च्युतम् एकम् । (भ. प्रा. विजयो. ७५३ ) । ४. XX X चुदं सपाकेण । पडिदं कदलीघादपरिच्चागेणूणयं होदि । ( गो. क. ५६) । ५. च्युतं त्यागं विनायुष्कक्रमक्षयगतात्मकम् । (आचा. सा. - ११ )। ६. पक्व फलमिव
Jain Education International
[छद्मस्थ
स्वयमेवायुषः क्षयेण पतितं च्युतम् । (अन. ध. स्वो. टी. ८ - १९ ) । ७. तत्र च्युतं स्वपाकेन पतितमपि कदलीघात - सन्यासाभ्यामूनं भवति । ( गो . क. जी. प्र. ५६ ) ।
१ देवादि गर्याय से शरीर के छूटने पर वह च्युतशरीर कहलाता है। २ कम के उदय वश कदलीघात के विना श्रायु के क्षय से पके हुये फल के समान जो शरीर स्वयं छूटता है उसे च्युत शरीर कहा जाता है ।
छत्र - छत्रं प्रसिद्धम्, तदाकारो योगोऽपि छत्रम् । ( सूर्यप्र. मलय. वू. १२-७८, पू. २३३ ) । छत्र के श्राकार वाले योग को भी छत्र कहते हैं । छत्रातिछत्र -छत्रात् सामान्यरूपात् उपर्यंन्यान्यछत्रभावतोऽतिशायि छत्रं छत्रातिछत्रम्, तदाकारो योगोऽपि छत्रातिछत्रम् । ( सूर्यप्र. मलय. व. १२, ७८, पृ. २३३) । सामान्य रूप से छत्र के ऊपर अन्य अन्य छत्र के सद्भाव से जो प्रतिशय युक्त छत्र होता है वह छत्रातिछत्र कहलाता है, उसके श्राकार वाले योग को भी छत्रातिछत्र कहते हैं । छद्म- १. छद्म ज्ञान - दृगावरणे । धव. पु. १, पु. १८८ ) ।२. छद्म ज्ञान दर्शनावरणद्वयं भण्यते । (बृ. द्रव्यसं. टी. ४४, पृ. १६५ ) । ३. छादयतीति छद्मज्ञानावरणीयादिघातिकर्मचतुष्टयम् । (श्राव. नि. मलय. वृ. २३३ ) । ४. छादयत्यात्मनो यथावस्थितं रूपमिति छद्म ज्ञानावरणा दिघाति कर्मचतुष्टयम् । ( संग्रहणी दे. वृ. ११४, पृ. ५७) ।
१ ज्ञानावरण और दर्शनावरण का नाम छ है । ४ यथावस्थित श्रात्मस्वरूपको श्राच्छादित करने वाले ज्ञानावरणादि चार घातिया कर्मों को छ कहते हैं ।
छद्मस्थ--- १. छद्म ज्ञान दृगावरणे, तत्र तिष्ठन्तीति छद्मस्था: । (घव. पु. १, पू. १८८; बृ. द्रव्यस. ४४, पू. १६५ ) ; छपनि प्रावरणे तिष्ठन्तीति छद्मस्थाः । (घव. पु. १, पू. १६० ); छदुमं णाम श्रावरणं, तम्हि चिट्ठदित्ति छउमत्थो । ( धव. पु. १०, पृ. २६६) । २. छद्म आवरणम्, तत्र स्थिताः, सावरणज्ञाना: छद्मस्था: । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ६-४८) । ३. छादयत्यात्मस्वरूपं यत्तच्छद्म ज्ञानावरणादिघातिकर्म । तत्र तिष्ठतीति छद्मस्थः श्रकेवली ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org