________________
અજન્તા યાત્રી એક અદભુત ચિત્રાવ્ય મારવિજયના વર્ણનમાં પ્રલેભનેનાં સ્વરૂપને તાદશ ચિતાર આપવામાં આવ્યું છે.
પ્રલેભનોને અહીં માર રાજા, લે સૈન્ય ઉભે છળવા ગુરુને;
જે અતુઓ ધરી રૂપ આવે, ચારુલતા શાં નવયૌવનાનાં. યશોધરાનું વળી રૂપ કેઈ,
નાના વિલાપ કરતું જણાય; એ પ્રભને વચ્ચે બોધિસત્વ અચળ મેરુ સમાન સુદઢ રહે છે. આ જ એને મારવિજય. - આપણે યાત્રી આ રસદર્શન પામી કલાની મહાન દીક્ષા લે છે. જ્યા એ જીવનનું ધર્મકાર્ય છે, તે વૈભવ કે ધન પ્રાપ્તિને અર્થે નથી એ એ દઢ સંકલ્પ કરે છે. આવી માનસિક સ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં કલાકાર રસ-સમાધિમાં લીન બને છે. આ અભેદાનુભવમાં જડચેતના ભેદે વિલીન થાય છે.
આરૂઢ થાતો રસશિખરે તે,
જ્યાં ભેદ ભૂલ્યા જડેચેતનાના. કાવ્યની અંતિમ પંક્તિઓ કલાનિષ્ઠ હૃદયની સાચી વાસના અને કલા પ્રત્યે ઉડે ભક્તિભાવ પ્રકટ કરે છે અને એમાં અજન્તાની પ્રશસ્તિ પૂરી થાય છે.
ધર્મધામ, કલાતીર્થ તું વિદ્યાપીઠ વિશ્વની, દે દેજે કલાદીક્ષા આત્મદેશ ઉજાળવા. ઝઝૂમી કાળની સામે યાવચંદ્ર-દિવાકર,
ગાજે ગાજે મહાગાથા હિંદના ઇતિહાસની. કાવ્યમાં વૃત્તની સુયોગ્ય રીતે પસંદગી થઈ છે. ગન્તવ્ય સ્થાને પહોંચવા અધીરા બનેલા યાત્રીની ત્વરિત ગતિ માલિની વૃત્ત દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. પ્રથમ ખંડમાં પથિકના અટપટા માર્ગોનુસાર વૃતોમાં પણ વારંવાર પલટો થાય છે. બીજા ખંડમાં મુખ્ય છેદ મંદાક્રાંતા ગંભીરતા અને કરુણતાના ભાવે પ્રદશિત કરે છે. ત્રીજા ખંડમાં વર્ણનને માટે ઉપજાતિ છેદ સફળ રીતે જાયે છે. અનુષ્યપૂ અને વસંતતિલકા વચ્ચે વચ્ચે વિવિધતા પૂરે છે.
આમ આ કાવ્યની સમીક્ષા પૂરી થાય છે. આ અદ્દભુત ચિત્રકાવ્ય ગૂજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં એક નવી દિશા ઉઘાડે છે. આ પ્રકારનાં કાવ્ય અધિકાધિક રચાય તે ગુજરાતની કવિતા-સામગ્રીમાં બેશક સમૃદ્ધ ઉમેરે થાય.
