________________
શ્રી. મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી
*
ગ
છે.
જેનેનું ઐણત્વ છે. વળી ન્યાયસૂત્રના સુંદર એ જુદી જ વાત છે. પ્રાચીન કાળમાં ચાદ પરિષ્કારથી યુગો સુધી વિદ્રાન પર પડેલે વિદ્યા જ મુખ્ય ગણાતી –ચાર વેદ, છ વેદાંગ, પ્રભાવ ન્યાયવિ
મીમાંસા, આન્ધીઘાનાં મૂળની શે
ક્ષિકી, ધર્મશાસ્ત્રધમાં તત્પર થતાં
અને પુરાણું. આ કઈ પણ મને
વ્યવસ્થા સ્મૃતિગની બુદ્ધિને મોહ
કાળ પછીની છે એ પમાડે છે અને
તો દેખીતું છે; એમ માની લેવાને
પરંતુ પુરાણ લલચાવે છે કે
સામેલ હોવાને ન્યાયસૂત્રે જ ન્યા
કારણે જ તે બહુ યનું મૂળ છે. વળી
પ્રાચીન એટલે ઈ. દરેક દર્શનમાં,
સ. પૂર્વે ત્રીજા યુક્તિવાદખંડન
ચોથા સૈકા જેટલી ડન અર્થે ન્યાય
પ્રાચીન ન હોઈ સૂત્રમાં આવિકૃત
શકે એમ તો ખાસ નિયમ, વિચા
નથી; કારણ કે રણાની ગહનતા,
પ્રાચીનમાં પ્રાચીન સૂક્ષ્મતા, તલસ્પ
પુરાણે ઈ. સ. શિતા અને યથેષ્ઠ
પૂર્વે ત્રીજા સૈકામાં નિશ્ચિત નિરૂપણ
તો મૂકાય છે. તેથી માટે ઘણું જ સરસ
આન્ધીક્ષિકી પ્રાચીઅને કાર્ય સાધક
નકાળમાં વિદ્યાનું લાગવાથી જુજ શ્રી મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી સોલિસિટર,
- માઉંનલાલ ભગવાનદાસ ઝવ સાતારા આવશ્યક અંગ ફેરફાર સાથે સ્વીકારાયા, એટલું જ નહિ ગણાતું એ તો નક્કી છે. વિશેષમાં મનુસ્મૃતિ, પણ ન્યાયની પરિભાષા પણ જેમની તેમ મહાભારત, રામાયણ તેમ જ કૅટિલીય અર્થસ્વીકારાઈ. એ કારણથી પણ ઉક્ત માન્યતા શાસ્ત્રમાં આન્ધીક્ષિકા ઉલ્લેખ હોવાથી દઢ દઈ.
ઈ. સ. પૂર્વે ચોથા સૈકામાં તે આન્વી
ક્ષિકીનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ રહ્યા ભારતવર્ષમાં “હાવિદ્યા–આન્ધાક્ષિકી” તે ઉલેખ-- એ નામથી ન્યાય પુરાતન કાળથી જાણીતા છે, પરંતુ એ તો કબૂલવું જ પડશે કે જે દૈવિયથી વિવાં નહિં જાતીના વિકાસ ન્યાયસૂત્રમાં માલુમ પડે છે તેવો વિકાસ :
आन्वीक्षिकी चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः।।" તે પહેલાં ન હતો જ. છતાં એ કથન એક વાત છે અને હેતુવિદ્યા હતી જ નહિ એ કહેવું
મનુસ્મૃતિ ૭ જરૂ. શતાબ્દિ મંચ ]
* ૧૩૭ જ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
