________________
૨૩૮
પચમ પ્રકાશ, પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન એ પાંચ વાયુને વિષે અનુક્રમે હૈ, , , , લો આ પાચ બીજેનું ધ્યાન કરવું ૨૧.
વિવેચન–પ્રાણાદિ વાયુનાં જે સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, તે તે સ્થાને પ્રાણાદિ વાયુને જય કરવા માટે પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે પ્રાણાદિ વાયુના હૈ, આદિ બીજેનું ધ્યાન કરવું. અર્થાત્ પ્રાણ વાયુને જ્ય કરતી વખતે હૈં. અપાનના જય વખતે પે, સમાનના જય વખતે વે, ઉદાનના જ્ય વખતે ર એને વ્યાનના જય વખતે લ નું ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવું એટલે તે ચે આદિ અક્ષરની આકૃતિ કલ્પી તેને જાપ પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે કરે ૨૧.
વાયુ જય કરવાથી થતા ફાયદા. प्रावल्यं जाठरस्याग्नेदर्दीर्घश्वासमरुज्जयो ।
लाघवं च शरीरस्य प्राणस्य विजये भवेत् ॥ २२॥ પ્રાણવાયુને જીતવાથી (વશ કરવાથી) જઠરાગ્નિની પ્રબળતા થાય, દીર્ઘશ્વાસ ચાલે (દમ ન ચઢે), વાયુને જય થાય (બાદી મટી જાય) અને શરીર હલક થાય ૨૨.
रोहणं क्षतभंगादेरुदराग्नेः प्रदीपनम् ।। वर्णोऽल्पत्वं व्याधिघात:समानापानयोर्जये ॥२३॥ સમાન વાયુ અને અપાન વાયુને જીતવાથી; ગડ,ગુ બડ અને ઘા આદિના વ્રણ (છિદ્રો) રૂઝાઈ જાય, હાડકું ભાગી ગયું હોય તે સંધાઈ જાય, ઉદરની અગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય, મળ મૂત્રાદિક ચેડાં થાય અને રેગોને નાશ થાય. ર૩.
उत्क्रांतिर्वारिकाद्यैश्चावाघोदाननिर्जये। जये व्यानस्य शीतोष्णासंगः कांतिररोगिता ॥ २४॥
ઉદાન વાયુને જય કરવાથી ઉત્ક્રાંતિ એટલે મરણ અવસરે દશમે દ્વારથી પ્રાણત્યાગ કરી શકાય. પાણી તથા કાદવથી શરીરને બાધા ન થાય, આદિ શબ્દથી કાંટાદિકની પીડા પણ ન થાય. વ્યાન વાયુનો જય કરવાથી ટાઢ અને તાપની અસર થતી નથી, શરીરનું તેજ વધે અને નિરેગતાની પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪.
