________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिमरूपणा ६०५
गूढशिराकमिति गूढाः अलक्ष्यमाणाः शिरा-नाडीजालं तन्तुजालमिति वा यस्य तत् । प्रणष्टसंधीति-प्रणष्टा-सर्वथाऽनुपलक्ष्यमाणः, सन्धिः पत्रद्वयसंयोगरूपी भागो यस्य तत् । एतादृशं पत्रं सक्षीरं सदुग्धम् , निःक्षीरम् अनुत्पन्नदुग्धं वा तदनन्तजीवं विजानीहीत्यर्थः।
एवमन्येऽप्यनेकविधाः शैवालादयोऽनन्तजीवाः स्वबुद्धया गुरुगमेन वा परिभावनीयाः । विस्तरतस्तु जिज्ञासुभिः प्रज्ञापनासूत्रं विलोकनीयम् ।
मूक्ष्मनिगोदास्तु भगवद्वचनावगम्या एव, अनन्तशरीरसंघाते सत्यप्यतिसूक्ष्मत्वान्नास्माकं चक्षुःपथेऽवतरन्ति । “ आणागिज्झा एए चक्खुप्फास न ते इति" इति वचनात् । उक्तश्च प्रज्ञापनायां सदृष्टान्तं निगोदजीवस्वरूपं, यथा
इसी प्रकार सेवार आदि अन्यान्य वनस्पतियो को भी अपनी बुद्धि से या गुरुगम से अनंतजीववाली समझ लेनी चाहिए । जिन्हे विस्तारपूर्वक जानना हो उन्हें प्रज्ञापनासूत्र देखना चाहिए।
सूक्ष्म निगोद भगवान् के वचन से ही समझे जा सकते है । एक शरीर में अनंत जीवों का पिण्ड होने पर भी वे जीव इतने मूक्ष्म होते है कि हम अपने नेत्रों से (आगम) उन्हे नहीं देख सकते । कहा भी है-"ये जीव सर्वज्ञको आज्ञा से ही ग्रहण किये (जाने) जाते है । आखे उन्हें नहीं देख सकती" । प्रज्ञापना सूत्र में उदाहरण के साथ निगोद का स्वरूप इस प्रकार बतलाया है--
એ પ્રમાણે સેવાળ આદિ જુદી-જુદી વનસ્પતિઓને પણ પિતાની બુદ્ધિથી અથવા ગુરુગમથી અનંતજીવવાળી સમજી લેવી જોઈએ, જેને વિસ્તારપૂર્વક જાણવાની ઈચ્છા હોય તેઓએ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર જોઈ લેવું જોઈએ.
સૂક્ષ્મનિગોદ ભગવાનના વચનથી જ સમજી શકાય છે (જાણી શકાય છે). એક શરીરમાં અનંત જીવોના પિંડ હોવા છતા પણ તે જીવ એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે આપણે આપણા નેત્રથી તેને જોઈ શકતા નથી. કહ્યું પણ છે કે –“તે જીવ સર્વજ્ઞની આજ્ઞા (આગમ)થી જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે–જાણવામાં આવે છે, નેત્રથી તે જોઈ શકાતા નથી.” પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં ઉદાહરણની સાથે નિગોદનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે
