________________
૧૪૮
- અનુપ્રેક્ષા સાચી માનવતા. જેનાથી અધિક ઉપકાર થાય તેને નમવું તે માનવતા છે. માણસને મળેલા મનનું તે શ્રેષ્ઠ ફળ છે. તેથી ઉપકારીઓને નમસ્કાર એ પરમ કર્તવ્ય છે.
ભૌતિક પદાર્થો વડે થતે ઉપકાર એક પાક્ષિક, કેવળ ઈહલૌકિક છે, જ્યારે ઉભયલૌકિક ઉપકાર અભૌતિક-ચિન્મય પદાર્થોથી થાય છે. તેથી અભૌતિક પદાર્થો “પ્રથમ નમસ્કારને પાત્ર છે.
શાસ્ત્રો કહે છે કે જે દુઃખ મળ્યું છે, તે આપણી અગ્રતા કરતાં ઓછું છે–એમ માનતાં શીખો અને જે સુખ મળ્યું છે, તે આપણી ચોગ્યતા કરતાં અધિક છે–એમ માનતાં શીખો. પુણ્યને પરની સહાયતા વડે માનતાં શીખે અને પાપને કેવળ સ્વથી માનતાં શીખે.
પાપ પ્રત્યે પક્ષપાત અને પુણ્ય પ્રત્યે અણગમો, તે જ બધાં દુખેનું મૂળ છે; અને તેનું કારણ કાર્ય–કારણભાવના નિયમને અવિચાર અથવા અજ્ઞાન છે. કારણને અનુરૂપ કાર્ય હોય છે.
પાપ પરને પીડારૂપ છે, તેથી તેનું ફળ દુખ છે અને પુણ્ય પરની પીડાના પરિહારરૂપ છે, તેથી તેનું ફળ સુખ છે.
સાચું સુખ મોક્ષમાં છે–પુણ્ય-પાપથી રહિત અવસ્થામાં છે. જેને ઊર્ધ્વગમન કરવું હોય, તેણે ઉચ્ચ પદાર્થોને નમતાં શીખવું જોઈએ, તેમાં સાચી માનવતા છે. . નખ કરતાં આંગળી, વાળ કરતાં માથું અને વસ્ત્ર કરતાં શરીર જેમ મૂલ્યમાં અધિકતર છે, તેમ શરીર કરતાં, આત્માનું મૂલ્ય અધિકતમ છે, એમ માનતાં શીખવું જોઈએ.
