________________
दीपिका-नियुक्ति टीका आ.८ ५.२ निर्जरायाः वैविध्यनिरूपणम् ५७५
तस्वार्थनियुक्ति:--पूर्वस्त्रे-कर्म क्षयरूपनिर्जरायाः स्वरूपं निरूपितम्, सम्पति-तस्या भेदद्वयं प्रतिपादियितुमाह-'ला दुचिहा, पिशगजा अविवा. गजा-य' इति । सा पूर्वोक्तस्वरूपा निर्जरा द्विविधा भवति, तथथा-विषाकजाsविषाकजाचेति । तत्र-विपचन विधाका, उदशावलिकामवेश, ज्ञानावरणादि कर्मणां विशिष्टो नानाप्रकारको वा पाका कर्मफलानुभावो विषाकः, अप्रशस्त शुभ. परिणामाना मुत्कटः, प्रशस्त शुभपरिणामाना मनुस्कटश्च कर्मबन्धफलोग रूपो. ऽनुभवः, सर्वासां कर्मप्रकृतीनां फलोगो विपाकोदयोऽनुभाव उच्यते । विविध पाको विपाकः, स खल्लु-विपाक स्तथा भवति, अध्यथा च भवति, यथा येना. ऽध्यवसायमकारेण यादग्मावं बद्धं कर्स भवति तत्तथा तेनैव प्रकारेण विषच्यते भोगने के पश्चात् वह आत्मा ले पृथत हो जाता है, उसे विपासना निर्जरा कहते हैं जैसे गर्मी पहुंचाक्षर आम को समय से पहले ही पका लिया जाता है, उसी प्रकार रितिका परिपाक होने से पहले ही तपस्या आदि के द्वारा कर्म को विपासोन्मुख कर लेना अविपाकजा निर्जरा है।।२।।
तत्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में निर्जरा का स्वरूप प्रतिपादन किया गया, अघ उसके दो भेदों का निरूपण करते हैं__ निर्जरा दो प्रकार की है-विपकजा और अविषाकजा । ज्ञानावरण आदि कर्मों का नाना प्रकार को जो फलानु भक्ष है, वह विषाक कहलाता है। सभी कर्मप्रकृतियों का फल भोग-विपाकोदय अनुमान कहा जाता है। विविध प्रकार के पाक को भी विपाक करते हैं। कर्म का विपाक कभी उसी रूप में होता है, जिस रूप में बांधा है और कभी अन्यधा भी પૃથફ થઈ જાય છે, તેને અવિપાકજા નિર્જરા કહે છે. જેમ ગરમી આપીને કેરીને સમય થતા પહેલા જ પકાવી લેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે સ્થિતિ ને પરિપાક થતાં અગાઉ જ તપસ્યા આદિ દ્વારા કર્મને વિપાકે મુખ કરી से ते भविया नि छ ॥ २ ॥
તત્વાર્થનિયુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં નિર્જરાનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ, હવે તેના બે ભેદનું નિરૂપણ કરીએ છીએ
નિર્જરા બે પ્રકારની છે–વિપાકજા અને અવિપાકજા જ્ઞાનાવરણ દિ કમે ને જુદા જુદા પ્રકારનો જે ફલાનુભવ વિપાકેય અનુભવ છે તે વિપાક કહેવાય છે બધી કર્મપ્રકૃતિના ફળ ભેગને વિપાકે દય અનુભાવ કહેવામાં આવે છે વિવિધ પ્રકારના પાકને પણ વિપાક કહે છે કર્મને વિપાક કેઈવાર તે જ રૂપમાં હોય છે, કે જે રૂપ બચ્યું હોય અને ક્યારેક અન્યથા પણ હોય છે.
