________________
तस्वार्थ युगपत् मत्यादि मनापर्यवज्ञान पर्यन्तं सम्भवति । किन्तु-न कदाचिदपि ज्ञानपञ्चक युगपत्सम्भवति, केवलज्ञानऽ कालेऽन्येषां मत्यादि ज्ञानानामसभावात । अतएव ज्ञानान्तरा सम्बद्धत्वेनाऽसहायत्वात् तस्य केवलत्वव्यवहारो भवति ॥ उक्तश्चाऽतुयोगद्वारे दर्शनगुणप्रमाणप्रकरणे १४४ छत्रे-'केवलदंसणं केवलदंसणिस्स सबदवेलुय-सव्वपज्जवेसु -इति, केवलदर्शनं केवलदर्शनिनः सर्वद्रव्येषु च-सर्व पर्यायेषु च इति । नन्दिनत्रे २२ मूत्रेचोक्तम्-'तं ममासओ चउन्विहं पण्णत्तं, तं जहा-दवओ, खित्तमओ कालो, भावभो, तत्व वओणं केवलनाणी बच्न दवाई जाण पालह, वित्तभोणं केवल नाणी सव्वं खित्त जाण पासइ, काल ओर्ण क्षेवलनाणी सव्वं कालं जाणइ पासह, भावओणं केवलनाणी सबने भावे जाणइ पाला, अहव्व व्वपरिणाम भाव विष्णत्ति कारणमातं, सालयमा डिनाई एगविह केवलं नाणं' इति । तत् समासन अतुर्विधम् प्रज्ञतम्, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतः
-द्रव्यतः खल्ल केवलज्ञानी सईद्रपाणि जानाति एश्यति, क्षेत्रतः खलु केवल. हैं और किसी आत्मा में चारों भी पाये जा सकते हैं। मगर एक साथ पाँचो ज्ञानो का होना संभव नहीं है। केवलज्ञान के सदभाव में मति आदि चार ज्ञानो का लदभाव नहीं होता। अतएव दूसरे ज्ञानों के साथ सम्बद्ध न होने से, असहाय होने के कारण वह केवलज्ञान कहलाता है। ___अनुयोगद्वार सूत्र में दर्शनशुणप्रमाण के प्रकरण में, सूत्र १४४ में कहा है-'केवलदर्शन-क्षेबलदर्शनी का मुर्व द्रव्यो में और सर्वपर्यायो-'
नन्दिसूत्र के २२वे सूत्र में भी कहा है-'वह केवलज्ञान संक्षेप से चार प्रकार का कहा गया है-द्रव्य से, क्षेत्र से, काल से और भाव से। द्रव्य से केवलज्ञानी सब द्रव्यो को जानता-देखता है, क्षेत्र से केवलज्ञानी આત્મામાં ચારે પણ જોવા મળે છે પરંતુ એકી સાથે પાંચ જ્ઞાનેનું હોવું સંભવિત નથી. કેવળજ્ઞાનના સદૂભાવમાં મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનેને સદ્ભાવ હેતો નથી. આથી બીજા જ્ઞાનની સાથે સમ્બદ્ધ ન હોવાથી અસહાય હોવાના કારણે તે કેવળ જ્ઞાન કહેવાય છે.
અનુગદ્વાર સૂત્રના દર્શનગુણું પ્રમાણુના પ્રકરણના સૂત્ર ૧૪૪માં કહ્યું છે કેવલદર્શન કેવલદર્શનીના સર્વદ્રવ્યમાં અને સર્વ પર્યામાં નંદીસૂત્રના ૨૨માં સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે-તે કેવળજ્ઞાન સંક્ષેપથી ચાર પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે દ્રવ્યથી ક્ષેત્રથી કાળથી અને ભાવથી દ્રવ્યથી કેવળજ્ઞાની અષાં ફૂલે જાણે છે જુએ છે, ક્ષેત્રથી કેવળજ્ઞાની સર્વક્ષેત્રને જાણે છે જુએ છે
