________________
૨
arties
वति, ऋजुमति - विपुमतिचेति, तत्र ऋज्वीमतिर्यस्मिन् तत् ऋजुमति मनःपर्यव ज्ञानम् । एवं विपुला मविस्मिन् तत् विपुलमति-मनः पर्यवज्ञान मुच्यते तथाचेयदीनां ज्ञानप्रतिबन्धकानां मनोगतानामन्तरायकर्म विशेषाणां सम्यग्दर्शनेन क्षये-उपशमे वा जाते सति सर्वेषां मनसां परस्परं भेदप्रतिभालाभावेन परमनोstrर्थी येन ज्ञायते तज्ज्ञानं मन:पर्ययज्ञानपदेनोच्यते । मनःशब्देनात्र मनोगतो
पलक्ष्यते, तस्य खलु मनोगत्स्वार्थस्य पर्यवणं- पर्ययणं वनोन्तरेषु परिगमनं भवतीति मन:पर्यय इत्युच्यते । तत्र ऋजुमति प्रतीक्ष्याऽपेक्ष्य विपुलमति मन:पर्यवज्ञानमधिकं विशुद्धं भवति । एष - ऋजुनस्यपेक्षया विपुलमति - अप्रतिपाति चापि भवति चारिशदपतनशीलत्वात् अमतिपाति व्यपदिश्यते । तथा च
मनः पर्यवज्ञान का स्वरूप पहले कहा जा चुका है। उसके दो भेद है - ऋजुत्रति और विपुलप्रति । जिसमें मति ऋजु अर्थात् सरल हो वह ऋजुमति मनःपर्य बज्ञान कहलाता है । जिसमें मति विपुल हो वह विपुलमति है । मनःपर्य ज्ञानावरण एवं बिधन्तराध कर्म के क्षयोपशम से परकीय मनोगत भावों-पर्यायों को प्रत्यक्ष रूप से जानने वाला ज्ञान मनःपर्यवज्ञान कहलाता है। यहां 'मन' शब्द से मनोगत 'अर्थ' समझना चाहिए। जिस ज्ञान से मनोगत अर्थ जाना जाता है, वह मनः पर्यवज्ञान है ।
ऋजुमति की अपेक्षा विपुलमतिज्ञान अधिक विशुद्ध होता है। इसके अतिरिक्त विपुलमति अतिपाति है जब कि ऋजुमति प्रतिपाति है । जो एक बार उत्पन्न होकर केवलज्ञान की उत्पत्ति तक नष्ट न हो वह अमपाती कहलाता है और जो पहले ही नष्ट हो जाए वह प्रतिपाति कहलाता
મન:પર્યવજ્ઞાનનું સ્વરૂપ પહેલાં કહેવાઈ ગયુ છે. તેના એ ભેદ છે. ઋજુમતિ સ્મૃને વિપુલમતિ. જેમાં મતિ, ઋજુ અર્થાત્ સરળ છે, તે ઋજુમતિ મનઃવજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમાં મતિ વિપુલ છે; તે વિપુલસ્રતિ મન:પવ જ્ઞાનાવરણ અને વીર્યાન્તરાય ક્રર્માંના ક્ષયાપશમથી પરકીય મનેાગત ભાવે પાઁચાને પ્રત્યક્ષ રૂપથી જાણનાર જ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે. અહી 'મન' શબ્દથી મનેાગત અથ સમજવા જોઈએ. જે જ્ઞાનથી મનેાગત અ लागी शाय छे, ते मनःपर्यवज्ञान छे.
ઋજુમતિની અપેક્ષા વિપુલમતિ જ્ઞાન અધિક વિશુદ્ધ હૈાય છે. આ સિવાય વિપુલમતિ અપ્રતિપાતી છે જ્યારે ઋજુમતિ પ્રતિપાતી છે, જે એકવાર ઉત્પન્ન થઈને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સુધી નષ્ટ ન થાય તે પ્રતિપાતી કહેવાય છે.
