Page Text
________________
ចទុខ្ញុំ
तत्त्वार्थसूत्र
घशाने सरि यमर्थान् ग्रहीतु मलपर्थस्य यदर्थोपलव्धिनिमित्तं भवति तदिन्द्रियः मुखते, तय समर्शनादिकमव सेयस् । लो इन्द्रियं सन उच्यते, तथा च-स्पर्शनादीन्द्रियं निमित्तं बस्य तदिन्द्रिय निमित्तकं मतिज्ञानं सवति, एवं नो इन्द्रियं मनो निमित्तं यस्य तद-नो इन्द्रियनिभिरके मतिज्ञानं भवति । एक्श्व-रतिज्ञानस्य पञ्चन्द्रिय-मनोरूपानिन्द्रिमभेदेन पट्कारणभेदात् पत्रिंशदधिकशतत्रयभेदा भवन्ति, तच्चाने म्फुटी शविष्यति । अतएवेदं मतिज्ञानम् इन्द्रिय मगेनिमित्तकत्वात् सांव्यवहारिक प्रत्यक्षमाप व्यपदिश्यते, तथा च-गतिरेव स्मृति-प्रतिमा-बुद्धिमेघा-चिन्ता-प्रज्ञा शब्देनापि व्यवयिते ॥४४॥
तस्मानियुक्ति:-पूर्व मतिज्ञानस्येन्द्रियमनोनिमित्तकत्वेन परोक्षत्वं अतएच पदाथों की उपलब्धि में जो निमित्त होता है उसे इन्द्रिय कहते
न्द्रियां स्पर्शनादि के भेद ले पांच है । नोडन्द्रिय का अर्थ मन है । प्रशार जो मतिज्ञान स्पर्शन आदि इन्द्रियों के निमित्त से होता है इन्द्रिनिनितक कहलाता है और जो नोहन्द्रिय अर्थात् मन के ललितले उत्पन्न होता है वह नोहन्द्रियनिमित्तक कहलाता है-इस पार पतिज्ञान के छह कारण है-पांच इन्द्रियों और छठा मन । इन कारणों ले तथा विषयभूत पदार्थों के भेद से मतिज्ञान के ३३६ भेद होते हैं, इनसा स्पष्टीकरण आगे किया जाएगा। मतिज्ञान इन्द्रियों
और मन के हारा उत्पन्न होने के कारण सांधवहारिक प्रत्यक्ष भी कहलाता है। स्मृति, प्रतिमा, बुद्धि, मेधा, चिन्ता और प्रज्ञा शब्दों से भी प्रतिज्ञान का व्यवहार हाता है ॥४४॥
तस्वार्थनियुक्ति-इन्द्रिध-लनोनिमित्त होने से मतिज्ञान को પણ સ્વયમ્ પદાર્થોને જાણવામાં અસમર્થ રહેલો છે. આથી પદાર્થોની ઉપલબ્ધિમાં જે નિમિત્ત બને છે તેને ઈન્દ્રિય કડે છે. ઈન્દ્રિયો સ્પર્શનાદિનાં ભેદથી પાંચ છે નેઈન્દ્રિયનો અર્થ મન છે. આ રીતે જે મતિજ્ઞાન સ્પશન વગેરે ઈનિદ્રાના નિમિત્તથી થાય છે તે ઇન્દ્રિયનિમિતક કહેવાય છે અને જે નઇન્દ્રિય અર્થાત મનના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે તે નઈન્દ્રિયનિમિત્તક કહેવાય છે. આ રીતે મતિજ્ઞાનનાં છ કારણ છે પાચ ઈન્દ્રિયે અને છઠું મન આ કારણથી તથા વિષયભૂત પદાર્થોના ભેદથી મતિજ્ઞાનનાં ૩૩૬. ભેદ થાય છે જેનું સ્પષ્ટીકરણ આગળ ઉપર કરવામાં આવશે. ઈન્દ્રિયો મતિજ્ઞાન અને અન વડે ઉત્પન્ન થવાના કારણે સાંવ્યવહારિક પ્રચક્ષપણ કહેવાય છે સ્મૃતિ, પ્રતિભા, भुद्धि, मेघा, पिता मने प्रज्ञा Avatथी ५५४ मतिज्ञानना पवार थाय छे. । ४४ । 1 તત્વાર્થનિયુકિત–ઈન્દ્રિય મને નિમિત્તક હોવાથી મતિજ્ઞાનને પક્ષ
| SR No. | 010523 |
| Book Title | Tattvartha Sutra Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kanhaiyalal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1973 |
| Total Pages | 895 |
| Language | Hindi |
| Classification | Book_Devnagari, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth |
| File Size | 73 MB |