________________
३७५
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ. ७ सु. ५० देशावका शिकव्रतस्यातिचारनि० मतप्रयोजनवशात् त्वमयश्यमेव तत्र गत्वा ममाभीष्टं गवादिकमानय 'इदं वा ममादिष्टं कुरु' इत्येवमुक्त्वा भृभ्यस्य प्रेषणं मेषणप्रयोगः २ एव-मभिगृहीत भूप्रदेशतो वहिः प्रदेशे समुत्पन्ने प्रयोजनेऽभिग्रहव्यतिक्रममयात् स्वयं गन्तु मसमर्थत्वादछिकोकासादि शब्दकरणेन वहि: - प्रदेशवर्तिनः पुरुषान प्रतिबोधयति, ते च पुरुषास्तच्छन्दश्रवणाऽनन्तरं झटित्येव तत्समीपमागच्छन्ति' इत्येवं शब्दाऽनुपतनशीलत्वात्- 'शब्दानुपात' इति व्यव हियते ३ एवं - रूपानुपातःतावद - शब्दमनुच्चारयन्नेव प्रयोजनवशात् स्वशरीरावयवभूतं हस्ताङ्गुल्यादिकं परेभ्यो दर्शयति तद्दर्शनाच्च परे द्रष्टारोऽपि तत्मत्यासन्ना भवन्ति इत्येवं रीत्या प्रेषणप्रयोग कहलाता है । मर्यादित क्षेत्र का उल्लंघन करने से व्रत का भंग हो जाएगा, ऐसा भय हो और मर्यादित क्षेत्र से बाहर कोई प्रयोजन हो तब ऐसा कहना कि - 'तुम अवश्य वहां जाकर मेरी अभीष्ट गाय आदि ले आओ' अथवा 'मेरा अमुक कार्य कर दो' इस प्रकार कह कर भृत्य को भेजना प्रेषणप्रयोग है ।
इसी प्रकार मर्यादित प्रदेश से बाहर किसी प्रयोजन के उत्पन्न होने पर व्रतभंग के भय से स्वयं न जा सकता हो, तब छींक कर अथवा खांस कर मर्यादा से बाहर के पुरुषों को चेतावनी देता है । वे पुरुष उसका शब्द सुनकर झट से उसके समीप आ जाते हैं, ऐसा करना शब्दानुपात नामक अतिचार है ।
शब्द का उच्चारण किये बिना ही प्रयोजनवशात् अपने शरीर के अवयव हाथ या उंगली आदि दूसरे को दिखलाता है और उन्हें કહેવાય છે. મર્યાદિત ક્ષેત્રનું. ઉલ્લઘન કરવાથી વ્રતના ભંગ થઈ જશે, એવા ભય લાગે અને મર્યાદિત ક્ષેત્રથી બહાર કાઈ કારણુ આવી પડે ત્યારે આ પ્રમાણે કહેવું કે તમે અવશ્ય ત્યાં જઇને મારી ગાય વગેરે લઇ આવે’ અથવા મારૂં અમુક કાય કરી અપેા' આવું કહીને નાકરને મેકલવા પ્રેષણુપ્રયાગ છે.
આવી જ રીતે મર્યાદિત પ્રદેશથી બહાર કાઈ પ્રત્યેાજન આવી પડવાથી વ્રતખ ́ડનના ભયથી સ્વય' જઇ શકે તેમ ન હૈાય ત્યારે છીંક ખાઈને અથવા ઉધરસ ખાઇને મર્યાદા મહાર રહેલા પુરૂષાને ઇશારા કરે છે. તે લેકા તેને શબ્દ સાંભળીને એકદમ તેની પાસે આવી જાય છે. આમ કરવુ શબ્દાનુપાત નામક અતિચાર છે.
શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યાં વગર જ પ્રાશનવશાત પેાતાના શરીરના અવયવ હાથ અગર આંગળી વગેરે ખીજાને મતાવે છે અને તે જોઇને લેાકા
