________________
तत्त्वार्थ सूत्रे
भूमिगृहाद्यवतरणादिकम् - अधोदिक् प्रमाणातिक्रमः । एवं तिर्यगपि पूर्वाभिगृहीतयोजन प्रमाणातिरिक्ततया योजनाधिकगमनं तिर्यक्-दिक प्रमाणातिक्रमः । क्षेत्रवृद्धिस्तात् एकस्यां दिशि-अभिग्रहादिना योजनशतपरिमाणं क्षेत्र परिगृहीतम् अपरस्यां दशयोजनक्षेत्रपरिमाणमभिगृहीतम्, अथ कदाचित्तस्यां दिशि प्रयोजने समुपस्थिते सति योजनशतमध्यादन्यानि दशयोजनानि - अपनीय तत्रैवाने स्वबुद्धयाऽन्यानि दशयोजनानि प्रक्षिपति अन्यस्यां स वर्धयति - इत्येवं क्षेत्रवृद्धि
गन्तव्या -४ स्मृत्यन्तर्धानञ्च - स्मृते भ्रंशरूपम् अन्तर्धानमनसेयम् गृहीताया दिमर्यादया विस्मरण मित्यर्थः ५ इत्येव मूर्ध्वदिक प्रमाणातिक्रमादयः पञ्चदिग्वि रतिलक्षणस्य प्रथमदिग्वतस्याऽतिचारा अनगन्तव्याः । तस्मादगारिणा - ऊर्ध्वदिक् है । पूर्वकून अधोदिशा के प्रमाण से आगे कूप, भूगृह आदि में उतरना अधोदिकप्रमाणातिक्रम कहलाता है । इसी प्रकार तिछी दिशा में जाने की जो मर्यादा पहले नियत की हो, उसका उल्लंघन करके आगे जाना तिर्यदिकप्रमाणातिक्रम है ।
एक दिशा में सौ योजन तक जाने की मर्यादा की हो और दूसरी किसी दिशा में दल योजन तक जाने की मर्यादा की हो, कदाचित् उस दूसरी दिशा में दश योजन से आगे जाने का प्रयोजन आ पडे तो पूर्वोक्त सौ योजन में से दशयोजन कम करके उस दिशा में बढ़ा लेना अर्थात् दूसरी दिशा में दस के बदले वीस योजन तक जाना क्षेत्रवृद्धि अतिचार है।
३५०
-
किये हुए परिमाण को स्मरण न रखना भूल जाना स्मृत्यन्तर्धान है ! इस प्रकार दिग्विरतिरूप प्रथम दिग्वत के पांच अतिचार जानने વાવ આદિમા ઉતરવું અર્ધા‚િપ્રમાણાતિક્રમ કહેવાય છે. એવી જ રીતે તિછી દિશામાં જવાની જે મર્યાદા પહેલા નક્કી કરી હાય તેનું ઉલ્લંઘન કરીને આગળ વધવુ તિય કૃક્િપ્રમાણાતિક્રમ છે.
એક દિશામાં સો ચાજન સુધી જવાની મર્યાદા કરી હાય અને ખીજી કઈ દિશામાં દશ ચેાજન સુધી જવાની મર્યાદા કરી હાય-કદાચિત્ તે ખીજી દિશામાં દશ ચેાજનની આગળ જવાનું પ્રત્યેાજન આવી પડે તે પૂર્વેક્ત સો ચેાજનમાંથી દશ ચેાજન ઓછી કરી તે દિશામાં વધારા કરવા અર્થાત્ મીજી દિશામાં દશને બદલે વીસ ચેાજન સુધી જવું ક્ષેત્રવૃદ્ધિ અતિચાર છે. ખાંધેલી મર્યાદાનું સ્મરણ ન રહેવું, ભૂલી જવું મૃત્યન્તર્ધાન છે. આ રીતે દિગ્વિરતિરૂપ પ્રથમ દિવ્રતના પાંચ અતિચાર જાણ્યા
