________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ. ७ सू. ६ अनुप्रेक्षास्वरूपनिरूपणम् १५३ वर्तते, एकाकी एवाहं जातः एक एव निये च, न कश्चित्स्वजनः परजनोवाऽऽधिव्याधिजरामरणादीनि दुःखान्यपहर्तुं मम समर्थः, सुहृद्वान्धवादयोऽपि श्मशानभूमिपर्यन्तमेव गच्छन्ति केवलं धर्म एव मे सहायोऽनपायो वर्तते, एवं चिन्तनमेकत्वानुमेक्षा। उक्तश्च
'एगोहं नस्थि मे कोइ नाहमन्नस्स कस्स वि। एवं अदीण मणसा अप्पाण मणुलासए ॥१॥ (छाया)-एकोऽहं नास्ति मे कोऽपि-नाह मन्यस्य कस्यचित् । "
एवम्-अदीनमनसा-आत्मान मनुशासयेत् ॥१॥ पुनरप्युक्तम् 'द्रव्यश्च भूमो, पशवश्च गोष्ठयां भार्या गृहद्वारि जनो श्मशाने।
देह श्चितायां परलोकवासे-धर्माऽनुगो गच्छति जीव एकः ॥१॥ इति वाली घोर पीडा का अनुभव मुझे अकेले को ही करना पड़ता है। उसमें कोई भी अपना-पराया सहायक नहीं होता। मैं अकेला ही जन्मा हूं, अकेला ही मरूंगा, कोई स्त्रजन अथवा परिजन मेरे आधि, व्याधि, जरा मरण आदि दुःखों को दूर करने में समर्थ नहीं है । मित्र
और बन्धु-बान्धव भी अधिक से अधिक श्मशान भूमि तक ही साथ जाते हैं । एक मात्र धर्म ही सच्चा सहायक-साथी है। ऐसा चिन्तन करना एकस्वानुप्रेक्षा है । कहा भी हैं- .
'मैं एकाकी हूँ। मेरा कोई नहीं है और न मैं किसी का हूं इस प्रकार दैन्य हीन मन से अपनी आत्मा पर अनुशासन करे।' ___ और भी कहा है-'जय जीव मृत्यु के चंगुल में पड़ता है तब धन-दौलत धरती में दयी रह जाती हैं, पशु वाडे में बंद रह जाते है, પીડાને અનુભવ મારે એકલાને જ કરે પડે છે. તેમાં કઈ પણ પિતાના કે પારકા સહાયક બનતાં નથી હું એક જ જન્મે છું, એકલે જ મરણ પામીશ કેઈ સ્વજન અથવા પરજન મારા આધિ, વ્યાધિ જરા (ઘડપણ) મરણ વગેરે દરખાને દૂર કરવા માટે સમર્થ નથી. મિત્ર તથા ભાઈ–નેહીઓ પણું બહુ–બહે તે સ્મશાનભૂમિ સુધી જ સાથે આવે છે. એક માત્ર ધર્મ જ સાચે સહાયક-મિત્ર છે. આ જાતનું ચિન્તન કરવું એકવાનુપ્રેક્ષા છે-કહ્યું પણ છે-હું એકાકી છું. મારું કોઈ નથી અને હું કોઈને નથી. આ રીતે દૈ હીન મનથી પિતાના આત્મા પર અનુશાસન કરવું. આગળ પણ કહી છે-જ્યારે જીવ મૃત્યુની પકડમાં આવે છે ત્યારે ધન-દોલત જમીનમાં દાટેલો જ રહી જાય છે, પશુ વાડામાં બાંધેલા જ રહી જાય છે. પત્ની ઘરના દ્વારા સુધી અને સ્વજન મશાન સુધી સહારે આપે છે. શરીર ચિતા સુધી સાથે
त० २०
