________________
दीपिका-नियुक्ति टीका भ. ७२.४ गुप्तिस्वरूपनिरूपणम् १२७
'विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।। आत्मारामं मनस्तज्झै मनो गुप्ति रुदाहता ॥१॥ उपसर्गप्रसङ्गेपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभाव शरीरस्य कायशुप्ति निगयते ॥२॥ शयनाऽऽसननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टानियमः कायगुप्तिस्तु सा परा ॥३॥ - अकुशल मनो वाक्-कायव्यापारान निरुध्य कुशलानां मनोवाकू काय व्या. पाराणा मुदीरणं मनोवाकायगुपितरित्यर्थः ॥४॥ , तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व तावद् आस्वरनिरोधलक्षणवरस्य समित्यादिषु पञ्चसु हेतुषु प्रथमः समितिरूपो हेतुः प्रतिपादिवः, सम्पति- संवरस्य द्वितीयो. समूह से रहित, समभाव में प्रतिष्ठित और आत्मा में रमण करने वाले मन को मनोगुप्ति कहो है ॥१॥
'उपसर्ग उपस्थित होने पर भी चुनि कागेत्सर्ग से युक्त होकर अपने शरीर को स्थिर रखता है, यह उसकी कारगुति है ॥२॥ - 'शयन' आसन, रखने, उठाने चलने-फिरने या स्थिर रहने में शारीरिक चेष्टाओं का नियमन करना कायगुप्ति है ॥३॥
आशय यह है कि अकुशल (अशुभ) मन, वचन और काय के व्यापारों को रोक कर मन वचन काय के कुशल नापार करना गुप्ति कहलाता हैं ॥४॥
तत्त्वार्थनियुक्ति--संबर के समिति आदि जो पांच कारण तलाएं गए हैं, उन में से समिति के स्वरूप का प्रतिपादन किया जा चुका, ત્રણ પ્રકારની ગુપ્ત છે. કહ્યું પણ છે-“સમસ્ત કલ્પનાઓના સમૂહથી રહિત સમભાવમાં પ્રતિષ્ઠિત અને આત્મામાં રમણ કરવાવાળા મનને મને ગુપ્તિ કહેલ છે ?
ઉપસર્ગ આવી પડયા છતાં પણ મુનિ કાર્યોત્સર્ગથી યુકત થઈને પિતાના શરીરને સ્થિર રાખે છે, આ તેની કાયગુપ્તિ છે. મારા
___. शयन, मासन, देवा-भुनामा, यासका १२१ मथवा २५ 31 २७१। भाट શારીરિક ચેષ્ટાઓનું નિયમન કરવું કયગુપ્તિ છે જરા
' કહેવાનું એ છે કે અકુશળ (અશુભ) મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારને રેકીને મનવચન કાયાને કુશળ વ્યાપાર કર ગુપ્તિ કહેવાય છે. ૪
તત્વાર્થનિયુકિત-સંવરના સમિતિ આદિ જે પાંચ કારણ બત વવામાં આવ્યા છે, તેમાંથી સમિતિના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવી
