________________
अध्ययन १ गा. १ मुखवस्त्रिका विचारः
४३
च्छित्ता चउप्पुडेणं वत्थेणं मुहं बंधमाणी भगवं गोयमं एवं वयासि - तुभेविणं भंते! मुहपोत्तियाए मुहं बंधेह । तए णं से भगवं गोयमे मियाए देवीए एवं वृत्ते समाणे मुहपोतियाए मुहं बंधइ " इत्युक्तं, तस्यायमाशयःमृगापुत्रं दर्शयितुं प्रवृत्ता मृगादेवी भूमिगृहद्वारोद्घाटनकाले दुर्गन्धाघाणवारणाय चतुष्पुटेन वस्त्रेण स्वमुखं बध्नती भगवन्तं गौतमं जगाद - हे भदन्त । त्वमपि मुखपोतिकया मुखं वधान, ततः स भगवान् गौतमो मृगादेव्यैवमुक्तः सन् मुखपोतिकया मुखं वध्नाति (स्म) इति । इदमनेन सुस्पष्टं प्रतीयते - गौतमस्वामिनो मुखोपरि मुखस्त्रिका वृद्धा नासीत् किन्तु हस्त एव धृतेति, अत एव मृगादेवी दुर्गन्धाघ्राणप्रतिवन्धाय “तुम्भेवि णं भंते! मुहपोतियाए मुहं बंधेह " इति प्रार्थितवतीत्याहु:' तन्न सम्यक् उष्णमुखवायुतः सम्पातिमसुक्ष्मव्यापिजीवानां रक्षणार्थ ऐसा लिखा है - " तए णं सा " इत्यादि ।
इसका आशय यह है कि मृगादेवी जब मृगापुत्रको आहार देनेके लिए भोयरे किवाड़ खोलने लगी तब नाकमें दुर्गन्ध आनेका निवारण करनेके लिए चार पड़वाला वस्त्र मुख पर बांधकर भगवान् गौतमस्वामीसे कहने लगी- 'हे भदन्त । आप भी मुखवस्त्रिकासे मुख बांध लीजिये' । मृगादेवीका कथन सुनकर भगवान् गौतम मुखवस्त्रिका से मुख बांधते हैं ( बांध लिया) । ' इससे यह बिलकुल स्पष्ट है कि पहले गौतमस्वामीके मुख पर मुखवस्त्रिका नहीं बंधी हुई थी, किन्तु हाथ में थी, इसीसे मृगादेवीने मुखवखिका बांधने की प्रार्थना की थी । उनका यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि मुखकी उष्ण वायुसे संपातिम, सूक्ष्म और व्यापी जीवोंकी रक्षा करनेके लिए तथा बाह्य वायुकायकी
'तए णं सा' इत्यादि सेना माशय मे छे ! भृगाहेवी न्यारे भृगापुत्रने महार દેવાને માટે ભાયરાના કમાડ ખેાલવા લાગી ત્યારે નાકમાં દુર્ગંધ આવતી નિવારવાને માટે ચાર પડવાળું વસ્ત્ર મુખ પર ખાધીને ભગવાન્ ગૌતમ સ્વામીને કહેવા साथी - हे लहन्त ! આપ પણ મુખવશ્રિકાથી મુખ માધી રહ્યા. મૃગાદેવીનું કથન સાભળીને ભગવાન્ ગૌતમ મુખવસ્રકાથી મુખ ખાધે છે ( ખાંધી લીધું ) આથી એ તદ્દન સ્પષ્ટ થાય છે કે પહેલાં ગૌતમ સ્વામીના મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા આંધેલી નહેાતી, કિન્તુ હાથમા હતી, તેથી મૃગાદેવીએ મુખવગ્નિકા ખાધવાની પ્રાર્થના કરી હતી એમનું એ કહેવું ખરાખર નથી, કારણુ કે મુખના ઉષ્ણુ ત્રાયુથીસંપાતિમ, સૂક્ષ્મ અને વ્યાપી જીવાની રક્ષા કરવાને માટે તથા ખાદ્ઘ વાયુકાયની
