________________
चाणक्याची जीवनकथा
आठव्या वर्षी विष्णुगुप्ताचे मौंजीबंधन केले. काही दिवस घरीच वेदांची ‘संथा' देण्यास सुरवात केली. लवकरच त्याच्या लक्षात आले की, विष्णुगुप्त इतका कुशाग्र आहे की त्याला, इतरही कला आणि विद्या आत्मसात् करता येतील. त्याचे शारीरिक चापल्य, मानसिक परिपक्वता आणि प्रखर बुद्धिमत्ता यांना चांगले वळण लागावे म्हणून, कपिल आणि देविलेने एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला. त्याला अधिक चांगल्या शिक्षणासाठी पाटलिपुत्रास पाठविण्याचे ठरविले. तेथे कपिलाची बहीण बंधुमती' आणि तिचे यजमान 'कवि', हे होतेच. क्रमाक्रमाने विष्णुगुप्ताचे प्रगत शिक्षण पाटलिपुत्रात सुरू झाले.
त्या पाठशाळेत इतरही अनेक ठिकाणाहून आलेली मुले होती. ती विष्णुगुप्ताला विचारू लागली, 'तू कोठून आलास ?' त्याने उत्तर दिले, चणकपुराहून आलो.' अशी प्रश्नोत्तरे पाच-दहा वेळा झाल्यावर सर्व मुले त्याला 'चाणक्य' म्हणू लागली. हे त्याचे नवे नाव इतके रुळले की, त्याचे मित्रच काय, त्याचे गुरूसुद्धा त्याला चाणक्यच संबोधू लागले. बारा वर्षे गुरुगृही राहून चाणक्याने वेदविद्येबरोबरच वेदांगे, अस्त्रविद्या, शस्त्रविद्या, मंत्रविद्या, भविष्यकथन, अश्वारोहणविद्या, आयुर्वेद आणि पूर्वसूरींनी नोंदवून ठेवलेली नीतिशास्त्रविषयक रहस्येही जाणून घेतली. यथोचित गुरुदक्षिणा देऊन चाणक्य, चणकपुरास आपल्या मातापित्यांकडे परत आला.
आपला तरणाबांड आणि विद्याकुशल पुत्र बघून कपिल व देविलेने त्याच्या गृहस्थाश्रम-प्रवेशाची तयारी चालू केली. लवकरच त्यांनी एका कुलीन ब्राह्मणाची रूपवती कन्या यशोमती' आपल्या पुत्रासाठी वधू म्हणून निवडली. सुस्वभावी यशोमतीचा गृहप्रवेश झाला आणि चाणक्याचे वैवाहिक आयुष्य सुरू झाले.
