________________
उपसंहार
भगवान बुद्धांचे उपदेश पालीभाषेत तर भगवान महावीरांचे उपदेश अर्धमागधी भाषेत आढळतात. जैन आगमांचे प्रथम संस्करण पाटलिपुत्रातच होणे अनिवार्य ठरते. छेदसूत्रकार भद्रबाहूंनी साधुआचाराची नियमावली देखील मौर्यांच्याच राजवटीत लिपिबद्ध केली. मूलसूत्रे आणि आवश्यकसूत्रेही या प्रदेशातच वारंवार परिष्कृत झाली.
जैनांचे प्रारंभिक टीकासाहित्य आर्ष प्राकृतात आहे. आजूबाजूच्या वातावरणात प्रचलित असलेल्या दंतकथा आणि आख्यायिका वेळोवेळी या टीकासाहित्यात समाविष्ट होत राहिल्या. त्यावेळी वातावरणात चाणक्याविषयीचा भीतियुक्त आदर आणि त्याच्या कडक अनुशासनाची ख्याती प्रचलित होती. जैन आचार्यांनी भगवान महावीरांचे भाषिक अनुकरण करून आपले साहित्य वेळोवेळी अर्धमागधी, शौरसेनी आणि महाराष्ट्री या प्राकृत भाषांमध्ये शब्दबद्ध केले. मौखिक परंपरेने चालत आलेला आख्यायिकांचा खजिनाही त्यांनी प्राकृतात आणला. ____ गुणाढ्याने पैशाची भाषेत लिहिलेली ‘बड्डकहा' जैनांना भाषिक साम्यामुळे खूप आपलीशी वाटली. त्याच धर्तीवर त्यांनी 'वसुदेवहिंडी' या महाकाय कथासंग्रहाची निर्मिती केली. प्राकृत भाषांच्या एवढ्या साऱ्या पृष्ठभूमीवर पारंपरिक चाणक्यकथाही काळानुसार वाढत गेल्या. वेळोवेळी त्या कल्पनाविलासाने आणि जैनीकरणाच्या प्रवृत्तीमुळे वृद्धिंगत होत राहिल्या. आपल्या टीकासाहित्यात जैन आचार्यांनी उदाहरणादाखल चाणक्यकथांची कौशल्याने गुंफण केली. हे जैन आचार्यांचे योगदान लक्षणीय मानावे
लागते.
___ कौटिलीय अर्थशास्त्रात आढळून येणाऱ्या संकरित संस्कृत शब्दांचा आणि देशी शब्दांचा शोध, जैनांच्या आवश्यक आणि निशीथचूर्णीच्या आधारे चांगल्या प्रकारे घेता येतो.
२८४
