________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
लक्ष केंद्रित केले आणि त्यासाठी दिलेले सर्व संदर्भ तपासले, तर असे दिसते की, हे शब्द अवैदिक संप्रदायातील, मुनी अथवा भिडूंविषयी योजले जात असावेत. सूत्रकृतांग आणि उत्तराध्ययन या ग्रंथांवरून हे स्पष्ट होते की, त्यात जेव्हा ‘एस धम्मे वुसीमओ' असे उद्गार येतात, तेव्हा ते वृषल शब्दाच्या अतिशय जवळ जातात (सूत्रकृतांग १.८.१९; १.८.१५ व उत्तराध्ययन ५.१८). विशेष गोष्ट अशी की कौटिल्यही वृषल, वृषलींचा संबंध अवैदिकांशी जोडतो.
मुद्राराक्षसात जेव्हा चाणक्य अनेकदा चंद्रगुप्ताला वृषल' म्हणतो, तेव्हा अशीही एक शक्यता व्यक्त होते की, तो कदाचित् चंद्रगुप्ताच्या अवैदिकतेशी निगडित असे शकेल.
प्रस्तुत मुद्यात जे आठ प्रातिनिधिक पारिभाषिक शब्द घेतले आहेत, त्यावरून असे दिसते की, तत्कालीन भारतीय संस्कृतीत ते शब्द आणि त्यांच्या संकल्पना चांगल्याच रुजल्या होत्या. अर्थशास्त्रात त्या राजनीतीच्या संदर्भात वळविल्या आहेत तर जैन परंपरेने त्या आपल्या आचारशास्त्राच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या चौकटीत नीट बसविल्या आहेत. दोहोतील समान संकल्पनांचा असा अभ्यास, अजून कितीतरी वाढविता येईल. कारण इंगितआकार, उंछ, एषणा, कापटिक, आवाप, परिहार – हे आणि असे कितीतरी शब्द, विचाराला भरपूर खाद्य पुरवितात. (ड) जैन आचारनियमांची अर्थशास्त्राच्या परिप्रेक्ष्यात मीमांसा
या मुद्याखाली आपण जैन आचारशास्त्राचा, अर्थशास्त्राशी असलेला संबंध विशद करणार आहोत. जैन आचारशास्त्र हे दोन मुख्य मुद्यांत विभागलेले आहे – (१) जैन गृहस्थाचार अर्थात् श्रावकाचार आणि (२) जैन साधुआचार. जैन आचारशास्त्र ही एक क्रमाने विकसित झालेली साहित्यशाखा आहे. प्राचीन, मध्ययुगीन आणि आधुनिक
२५२
