________________ कथाबाह्य संदर्भ नन्दं जघानेति / ' सोमदेवाचा हा संदर्भ विशेषच मानला पाहिजे कारण त्यातून त्यावेळची, इतरत्र न नोंदविलेली वेगळीच दंतकथा सूचित केली आहे. 'चाणक्याने तीक्ष्ण दूताचा प्रयोग करून नंद राजाचा वध केला'- असा उल्लेख जैन साहित्यात इतरत्र आढळत नाही. कथासरित्सागरात नोंदवले आहे की, 'चाणक्याने शकटालाच्या घरी राहून मंत्र-तंत्र-जादूटोण्याने नंदाला मारले.' अमात्यासंबंधीच्या समुद्देशात म्हटले आहे की, सूडबुद्धीने आणि द्वेषाने पेटलेला अमात्य मोठेच संकट उभे करतो. यासाठी सोमदेवाने शकुनि आणि शकटालाची उदाहरणे दिली आहेत. शकटालाने नंदाविषयीच्या द्वेषभावनेने चाणक्याला शोधून, त्याच्याकडून आपला सूड पूर्ण करून घेतला, अशी कथा दिगंबर परंपरेत हरिषेणाने रूढ केली होती. बहुधा हे विधान त्या कथेच्या संदर्भातच असावे. फरक इतकाच की हरिषेणाने ही कथा शकटालाच्या ऐवजी 'कवि' नावाच्या व्यक्तीशी जोडली आहे. व्यवहार-समुद्देशाच्या 38 व्या सूत्रात सोमदेव म्हणतो, ‘स सुखी यस्य एक एव दारपरिग्रहः / ' सुखी आयुष्याच्या संकल्पनेच्या संदर्भात टीकाकार, चाणक्याचा एक श्लोक उद्धृत करतो. त्यात म्हटले आहे की, 'जर घरात दोन पत्नी असल्या तर कलह माजतो. गृहस्थाजवळ जेव्हा एक पत्नी, तीन मुले, दोन नांगर चालविण्याएवढी शेती, दहा गायी आणि पाच हजार सुवर्णनाणी असतील आणि तसेच जो गृहस्थ अग्निहोत्रादि धर्मकृत्ये करीत असेल तो खराखुरा सुखी समजावा.' सुखी आयुष्याची ही कल्पना येथे चाणक्याची म्हणून सांगितली आहे. आपण तात्पर्य एवढेच घ्यावयाचे की, जणू काही चाणक्याच्या संतोषवृत्तीचेच हे द्योतक आहे. श्वेतांबर-दिगंबर दोघांनाही चाणक्याचे असेच निरासक्त, अल्पसंतुष्ट
