________________ कथाबाह्य संदर्भ चाणक्यविषयक आदरभावाचा सर्वोच्च मानबिंदू आहे. नीतिवाक्यामृत हा ग्रंथ कौटिलीय अर्थशास्त्राचे संक्षिप्त संस्करण असूनही, हे अतिशय लक्षणीय आहे की त्याने कौटिल्याचे अक्षरश: अनुसरण केलेले नाही तसेच जैनीकरणही कटाक्षाने टाळले आहे. कौटिल्याची जी सोपी अर्थवाही आणि सर्वसमावेशक सूत्रे आहेत ती सोमदेवाने आवश्यकतेनुसार जशीच्या तशी घेतली आहेत. परंतु क्लिष्टता आणि दुर्बोधता टाळली आहे. दोन्ही ग्रंथात समानतेने आढळणारी काही सूत्रे जिज्ञासू वाचकांनी नाथूराम प्रेमींच्या प्रस्तावनेतून अवश्य पाहावी (प्रस्तावना, पृ.६-७) ___नीतिवाक्यामृताचा प्रारंभच सोमदेवांच्या क्रांतदर्शी प्रतिभेचे द्योतक आहे. कोणत्याही देवदेवतांना अगर धर्मनायकांना वंदन करण्याऐवजी, सोमदेव राष्ट्रवंदन करून म्हणतात, 'अथ धर्मार्थकामफलाय राज्याय नमः / ' जैन मुनी असूनही त्यांनी कौटिल्याला अनुसरून धर्म,अर्थ आणि काम या तीन लौकिक पुरुषार्थावर तीन स्वतंत्र प्रकरणे लिहिली आहेत. जैनांची समता आणि अहिंसा ही दोन तत्त्वे सूत्रात कौशल्याने गुंफून, त्यांना सर्वसमावेशक नीतिमूल्यांचा दर्जा प्राप्त करून देतात. ते अतिशय सहजपणे लिहून जातात, 'सर्वसत्त्वेषु हि समता सर्वाचरणानां परमाचरणं / ' कौटिल्याचे अनुसरण करून, सोमदेवाने जरी स्वामी, अमात्य, जनपद, दुर्ग, कोश इत्यादींवर प्रकरणे लिहिली असली तरी त्याची स्वतंत्र बुद्धिमत्ता आणि समभाव 'दिवसानुष्ठान', 'सदाचार' आणि 'व्यवहार' या तीन प्रकरणातून विशेषच व्यक्त होतो. खुद्द नीतिवाक्यामृतात आणि त्याच्या टीकेत, चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाविषयी काय माहिती मिळते, हा प्रस्तुतचा मुख्य विषय असल्यामुळे सोमदेवाच्या चाणक्यावरील काही निरीक्षणे आपण पाहू. * सोमदेवाने अथवा त्याच्या टीकाकाराने आरंभी चाणक्य अथवा कौटिल्याचा 194
