________________ कथाबाह्य संदर्भ आचार्यत्व मात्र हरिषेण अधोरेखित करतो. हेमचंद्राच्या श्रावकत्वावर हरिषेणाचा भर नाही. त्यामुळे त्याने अचानक शेवटी जैन दीक्षा घेणे तर्कसंगत वाटत नाही. श्वेतांबरांनी तीन-चार कथांमधून चाणक्याचे 'श्रावकत्व' पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आहे. 'चाणक्य' हे नाव सोडून हरिषेण एकदाही त्याला 'विष्णुगुप्त' अगर ‘कौटिल्य' म्हणत नाही. त्याची कुटिलता, वक्रता, निष्ठुरता इत्यादि दुर्गुण हरिषेण सांगत नाही. दिगंबर परंपरेत बाराव्या शतकानंतर चाणक्याचे दुर्गुण सांगण्याची प्रवृत्ती वाढलेली दिसते. आपण पूर्वीच हे नमूद केले आहे की, सातव्या-आठव्या शतकानंतर हिंदू परंपरेत चाणक्याची आदरणीयता धर्मशास्त्रकारांच्या प्रभावाने ढासळू लागलेली होती. आवश्यक आणि निशीथचूर्णीतील, चाणक्याच्या जीवनाविषयीचे अनेक छोटे प्रसंग हरिषेणाने विचारात घेतलेले दिसत नाहीत. त्याची तीन प्रमुख कारणे सांगता येतील - i) श्वेतांबरांनी रंगविलेले हे प्रसंग त्याला काल्पनिक आणि कृत्रिम वाटले असतील. ii) सांप्रदायिक अभिनिवेशामुळे श्वेतांबर संदर्भाकडे त्याने मुद्दाम दुर्लक्ष केले असेल. कारण दिगंबरांनी अर्धमागधी श्वेतांबर साहित्याला प्रमाणित मानलेले नाही. iii) श्वेतांबरांनी मान्य केलेले चाणक्य-चंद्रगुप्तांमधील गुरु-शिष्य नाते, हरिषेण मान्य करीत नाही. मुळातच चंद्रगुप्ताला तो ‘मौर्य' असे एकदाही म्हणत 191
