________________ कथाबाह्य संदर्भ दोन प्रयत्न आवश्यकचूर्णी आणि परिशिष्टपर्वात चित्रित केले आहेत. कूटपाशकाचा प्रसंग आणि व्यापाऱ्यांकडून संपत्ती वदवून घेण्याचा प्रसंग, चूर्णीकाराने चाणक्याच्या पारिणामिकी बुद्धीची उदाहरणे म्हणून दिले आहेत. हेमचंद्राने त्यावर असे मत व्यक्त केलेले नाही. कूटपाशकाचा प्रसंग अनेकांनी मनुष्याचे दुर्लभत्व स्पष्ट करण्यासाठी रंगविला आहे. व्यापाऱ्यांकडून धन गोळा करण्याच्या प्रसंगी हेमचंद्र चाणक्याविषयी म्हणतो, चक्रे समर्थमर्थेन तेन मौर्यं चणिप्रसूः / धियां निधिरमात्यो हि कामधेनुर्महीभुजाम् / / (सर्ग 8 श्लोक 376) या श्लोकात हेमचंद्राने चाणक्य अमात्याला, 'मौर्याची जणू कामधेनूच' असे म्हटले आहे. (13) बारा वर्षाच्या दुर्भिक्षाच्या वेळी सुस्थिताचार्यांचे शिष्य असलेल्या दोन तरुण जैन मुनींनी अदृश्यरूपाने चंद्रगुप्ताचा आहार खाण्याचा प्रसंग निशीथचूर्णीत आणि परिशिष्टपर्वात विस्ताराने सांगितला आहे. हेमचंद्राने चाणक्याचे श्रावकत्व या निमित्ताने वारंवार अधोरेखित केले आहे. (14) परपाषण्डप्रशंसेच्या प्रसंगात हेमचंद्राने असे दाखविले आहे की चाणक्याचा जैनधर्मी साधूंवर दृढ विश्वास असतो. चंद्रगुप्त मात्र अन्यधर्मी संन्यासी आणि परिव्राजक यांना अनुकूल असतो. चंद्रगुप्त त्यांच्या जीवननिर्वाहासाठी राजकोषातून बराच खर्च करीत असतो. ही गोष्ट चाणक्याला रुचत नसते. सरते शेवटी, सर्व साधूंची परीक्षा घेऊन चाणक्य जैनधर्मी साधूंचे श्रेष्ठत्व सिद्ध करतो. त्यानंतर 178
