________________
चाणक्याची जीवनकथा
(२१)
कौटिल्याचा ग्रंथरचनेस प्रारंभ प्राचीन भारतातील अध्ययनाच्या परंपरेत, आध्यात्मिक शास्त्रांबरोबरच लौकिक शास्त्रांचाही, चांगल्या प्रकारे अभ्यास होत असावा. चाणक्यानेही आपल्या अध्ययनकाळात, त्याच्या पूर्वसूरींनी रचलेल्या अर्थशास्त्राचा उल्लेख केलेला दिसतो. 'चाणक्याच्या काळात लिपिविज्ञान अवगत होते की नाही?'- असा प्रश्न अनेक अभ्यासकांनी उपस्थित केला आहे. जैनग्रंथात आढळणाऱ्या 'चाणक्यी' लिपीच्या उल्लेखावरून, चाणक्याच्या आज्ञापत्रावरून आणि कौटिलीय अर्थशास्त्रात प्राप्त होणाऱ्या लेखनाच्या मार्गदर्शनावरून, चाणक्य ऊर्फ कौटिल्याने, त्याच्या आयुष्याच्या या टप्प्यावर, त्याच्या अर्थशास्त्रविषयक मतांची नोंद करावयास सुरवात केली असावी – असे म्हणण्यास फारसा प्रत्यवाय दिसत नाही.
जैनांनी तसाही चाणक्याच्या पारिणामिकी बुद्धीचा', वारंवार उल्लेख केला आहे. अंगभूत बुद्धिमत्तेला जेव्हा अनुभवांच्या परिपक्वतेची साथ मिळते तेव्हा एका वेगळ्याच झळाळीने, ते साहित्य लक्षणीय ठरते. कौटिलीय अर्थशास्त्र म्हणजे केवळ आजच्या अर्थाने अर्थशास्त्र नव्हे. अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र, राज्यघटनेसारखी नियमावली, अपराधासाठी दिलेली दंड-व्यवस्था, राजनीती, युद्धशास्त्र आणि त्याला जोडून आलेल्या दंतकथात्मक इतिहास-पुराणातील घटना – या सर्वांचे येथे अद्भुत मिश्रण आहे. चाणक्याने बहुधा त्याच्या आयुष्यातील शेवटच्या दहा वर्षात, सहायकाच्या मदतीने, आपल्या आयुष्यभरातील अनुभवांच्या आधारे, या ग्रंथातील प्रकरणांच्या नोंदी केल्या असाव्यात अशी दाट शक्यता, जैन साहित्याच्या अभ्यासाने नक्कीच व्यक्त करता येते.
११४
