________________
११
-
अध्ययन १ गा. १ संयमस्वरूपम् शस्त्रादिना तत्महरणं तदमिलापमानं या रजोरचेतनत्वेन माणव्यपरोपणाsभावेऽपि आत्मन उक्तस्वरूपाऽद्धपरिणामोदयाचतुर्गतिभवभ्रमणहेतुर्वन्धो नियतं भवति ।
उभयतो हिंसा-आत्मनोऽशुद्धपरिणामपूर्वकं प्राणव्यपरोपणं, यथा-केनचिद् व्याधेन मृगजियांसया शरमक्षेपेण कृतं तद्धननम् ।
संयमः। संयमः संयमन सम्यगुपरमण सावद्ययोगादिति संयमः, स च सप्तदशविधः, समझकर क्रूर परिणामसे मारा, या मारनेका प्रयास किया तो वहाँ रस्सीके अचेतन होने के कारण यद्यपि प्राणोंका व्यपरोपण नहीं हुआ तथापि आत्मामें अशुद्ध परिणामके उदय होनेसे वह भी भावहिंसा है। उस हिंसासे निश्चय ही चतुर्गतिमें परिभ्रमण करानेवाले कोका बन्ध होता है।
(३) उभयहिंसा-अशुद्ध परिणामोंसे जीवका घात करना उभयहिंसा है, क्योंकि इस हिंसामें आत्माके अशुद्ध परिणाम और प्राणोंका नाश दोनों पाये जाते हैं, जैसे-कोई व्याध हरिणको मारनेकी इच्छासे याण चलाता है और उससे उसके प्राणोंका नाश हो जाता है।
संयम। सावद्ययोगसे सम्यक्प्रकारसे निवृत्त होनेको संयम कहते हैं। वह પરિણામથી માર્યો, અથવા મારવાનો પ્રયાસ કર્યો, તે તેમાં દેરડું અચેતન હેવાથી જે કે પ્રાણનું વ્યપરપણ થયું નહિ, તે પણ આત્મામાં અશુદ્ધ પરિણામને ઉદય હેવાથી એ પણ ભાવહિંસા છે. આ હિંસાથી નિશ્ચિતપણે ચતુતિમાં પરિભ્રમણ કરનારા કર્મોને બંધ થાય છે.
(૩) ઉભયંહિસા- અશુદ્ધ પરિણામોથી જીવને ઘાત કરે એ ઉભયહિંસા છે, કેમકે એ હિંસામાં આત્માના અશુદ્ધ પરિણામ તથા પ્રાણને નાશ અને રહેલા હોય છે. જેમકે-કઈ પારધી હરણને મારવાની ઈચ્છાથી બાણ છેડે છે અને એ રીતે હરણના પ્રાણને નાશ થઈ જાય છે.
સંયમ સાવલગથી સમ્યક્ પ્રકારે નિવૃત્ત થવું તેને સંયમ કહે છે. સંયમ સત્તર
