Page Text
________________
प्रबोधिनी टीका पद ११ सू० ५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
३०९
गौतमः पृच्छति - 'मोसा णं भंते ! भाषा पज्जत्तिया कतिविद्या पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! मृषा खलु भाषा पर्याप्तिका कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'दसविहा पण्णत्ता' मृपा भाषा पर्याप्तिका दशविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा -कोहणिस्सिया ?' तद्यथा'क्रोधनिःसृता-क्रोधान्निःसृता - विनिर्गता भाषा क्रोधनिःसृता मृपा इत्युच्यते, तत्र क्रोधाभिभूतो जनो विसंवादनधिया परावबोधाय यत्सत्यमसत्य वा भापते तत्सर्व मृपा भाषाऽवसेया तस्य दुष्टाशयत्वात् कदाचिद् धुणाक्षरन्यायेन सत्सत्यभाषणेऽपि आशयदोपदुष्टत्वाद् मृषात्वमेवावसेयम्, एवम् - 'माणनिस्सिया २' माननिःसृता भापा मृषा भवति, यथा पूर्वमननुभूतैश्वर्योऽपि जनः स्वात्मोत्कर्ष प्रख्यापनाय अनुभूतं मया तदानीमैश्वर्यमित्यादि भाषते तदीया त्यसत्य (७) व्यवहारसत्य (८) भावसत्य (९) योगसत्य और (१०) औपम्यसत्य, यह दस प्रकार की सत्य भाषा है |
गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! पर्याप्तिका मृषा भाषा कितने प्रकार की कही गई है ?
भगवान् - हे गौतम! वह भी दश प्रकार की कही गई है। वे दश प्रकार यों हैं(१) क्रोधनिसृता - अर्थात् क्रोध से निकली हुई या क्रोध के आवेश में बोली जाने वाली भाषा क्रोधनिस्सृता कहलाती है । क्रोध के वशीभूत हुआ मनुष्य विसंवादन की बुद्धि से जो भी सत्य या असत्य बोलता है, वह सब मृषा भाषा समझना चाहिए, क्योंकि उसका आशय दूषित होता है । धुणाक्षर न्याय से वह कदाचित् सत्य भाषण करे तो भी आशय की दूषितता के कारण उसकी भाषा षा ही है ।
(२) माननिन - जो भाषा मानपूर्वक बोली जाय वह माननिसृत कहलाती है । जिसने पहले कभी ऐश्वर्य का अनुभव नहीं किया वह मनुष्य अगर अपना बडप्पन प्रकट करने के लिए कहता है- 'मैं ने उस समय ऐश्वर्य का उपभोग किया આ દશ પ્રકારની સત્યભાષા છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે-હે ભગવન્ ! પર્યાસિકા મૃષા ભાષા કેટલા પ્રકારની કહેલી છે? શ્રી ભગવાન કે ગૌતમ ! તે પણુ દશ પ્રકારની કહેલી છે તે દશ પ્રકાર આમ છે(૧) ક્રોનિસતા અર્થાત્ કોધથી નીકળેલી અગર ક્રોધના આવેશમાં ખેલેલી ભાષા ક્રોનિતા કહેવાય છે. ક્રોધને વશ થયેલા માણસ વિસંવાદની વૃદ્ધિથી જે સત્ય અગર અસત્ય ખેલે છે, તે ખંધી મૃષા ભાષા સમજવી જોઈએ, કેમકે તેના આશય કૃષિત થાય છે. ઘુણાક્ષર ન્યાયથી તે કદાચિત્ સત્યભાષણ કરે તે પશુ આશયની દૂષિતતાના કારણે તેની
ભાષા મૃષા જ છે.
(૨) માનનિવ્રુત-જે ભાષા માનપૂર્વક ખેાલાય કયારેય અશ્વય ના અનુભવ ન કર્યાં હાય તે માણુસ
માનનિત કહેવાય છે જેણે પહેલા અગર પોતાની મોટાઈ પ્રગટ કરવા
| SR No. | 009340 |
| Book Title | Pragnapanasutram Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1977 |
| Total Pages | 881 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_pragyapana |
| File Size | 64 MB |