Page Text
________________
प्रबोधिनी टीका पद ११ सू. ५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
३०७
'ववहारसच्चा ७ । व्यवहारसत्या भाषा भवति तत्र व्यवहारो-लोकविविक्षा, व्यवहारतः सत्या व्यवहारसत्या, यथा कलिङ्गो युध्यते, मञ्चाः क्रोशन्ति, गौर्वाहीकः, ग्रामो दग्धः, इत्यादौ कलिङ्ग देशवासिपुरुषकर्तृके योधने पुरुषादिना सह कलिङ्गस्याभेदविवक्षया 'कलिङ्गो युध्यते' इति प्रयुज्यते, मञ्चस्थ पुरुषकर्तृके आक्रोशने मञ्चस्थ पुरुपादिना सह मचानामभेदविवक्षया 'मञ्चाः क्रोशन्ति' इति उच्यते, एवं गोवाहीकादिष्वपि अवगन्तव्यम्, तथाविधलोकव्यवहारापेक्षया साधुजनस्यापि तथा ब्रुवाणस्य भाषा व्यवहारसत्या भवति, एवम् 'भावसच्चा८' भावसत्या भाषा भवति, तत्र भावों वर्णादि भवतः सत्या भावसत्या, तथा च यो भावो यस्मिन्नुत्कटो वर्तते तेन भावेन या सत्या भाषा भवति सा भावसत्या भवति, पञ्चकी अपेक्षा भी लंबी-छोटी कहना विरुद्ध हैं, किन्तु भिन्न-भिन्न अपेक्षाओं से एक ही वस्तु में परस्पर विरुद्ध धर्मों को स्वीकार करने में कोई विरोध नहीं होता ।
(७) व्यवहार सत्य - व्यवहार से अर्थात् लोकविवक्षा से जो सत्य हो वह व्यवहार सत्य भाषा कहलाती है, जैसे कलिंग युद्ध कर रहा हैं, मांचे आक्रोश करते हैं, गौवाहीक है, गांव जल गया, इत्यादि । कलिंग देश के निवासी पुरुष युद्ध करते हैं, मगर कलिंग के पुरुषों को और कलिंग देश को अभिन्न मान कर ऐसा कहा जाता है कि कलिंग युद्ध करता है । मांचे पर बैठे पुरुष आक्रोश करते हैं- शोर मचाते हैं, नगर मांचे पर बैठे पुरुषों को मांचे से अभिन्न मान कर लोक में ऐसा व्यवहार किया जाता है कि मांचे आक्रोश करते हैं । इसी प्रकार गोवाहीक आदि में भी समझ लेना चाहिए । इस प्रकार के लोकव्यवहार को ध्यान में रखकर साधुजन भी इस प्रकार की भाषा का प्रयोग करते हैं । यह भाषा व्यवहारसत्य कहलाती है ।
(८) भावसत्य-भाव से अर्थात् वर्ण आदि से जो भाषा सत्य हो वह भाव આંગળીની અપેક્ષા એ પણ લાખી-ટુ'કી કહેવી તે વિરૂદ્ધ છે, કિન્તુ ભિન્નભિન્ન અપે ક્ષાએથી એક જ વસ્તુમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મના સ્વીકાર કરવામાં કોઈ વિરોધ નથી થતા. (૭) વ્યવહાર સત્ય-વ્યવહારથી અર્થાત્ લેક વિવક્ષાથી જે સત્ય હૈાય તે વ્યવહાર સત્ય ભાષા કહેવાય છે, જેમ-કલિંગ યુદ્ધ કરી રહેલ છે, ખાટલેા કોશ કરે છે, બળદ વાહીક છે, ગામ મળી ગયુ, ઈત્યાદિ, કલિંગદેશ નિવાસી પુરૂષ યુદ્ધ કરે છે, પણ કલિંગના પુરૂષોને અને કલિંગ દેશને અભિન્ન માનીને એવું કહેવાય છે કે, કલિંગ યુદ્ધ કરે છે. ખાટલાપર બેઠેલા પુરૂષ આકોશ કરે છે-શેર મચાવે છે. પણ ખાટલે બેઠેલાં પુરૂષને ખાટલાથી અભિન્નમાનીને લેકમાં આવે વ્યવહાર કરાય છે કે ખાટલે આકોશ કરે છે. એ રીતે ગાવાહિક વિગેરેમાં પણ સમજી લેવુ' જોઈ એ. આ પ્રકારના લેાકવ્યવહારને ધ્યાનમાં રાખીને સજ્જન પણ આવા પ્રકારની ભાષાને પ્રયાગ કરે છે. આ ભાષા વ્યવહાર સત્ય કહેવાય
(૮) ભાવસત્ય-ભાવથી અર્થાત્ વ આદિથી જે ભાષા સત્ય હૈાય તે ભાવ સત્ય
| SR No. | 009340 |
| Book Title | Pragnapanasutram Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1977 |
| Total Pages | 881 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_pragyapana |
| File Size | 64 MB |