________________
५७
Ramanane
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा सुखवीर्यादयः, पुद्गलस्य वर्णगन्धरसस्पर्शादयो गुणाः । 'मात्र' शब्दोपादनं पर्यायेऽतिमसनवारणाय ।
द्रव्यस्वरूपविचारेण 'गुणसमुदायो द्रव्य' -मिति प्रतीयते, यथा मूलस्कन्धशाखामशाखादीनां समुदायो वृक्षः, तथैवास्तित्व-परिणामित्ववस्तुत्व - क्षेयत्व -- ममेयत्व - मदेशवत्वादिसामान्यगुणानां चेतनत्व-गतिहेतुत्वस्थितिहेतुला - ऽवकाशदानहेतुत्व - वनाहेतुत्व - वर्ण -- गन्ध - रस - स्पर्शलक्षण है, जैसे-जीव के गुण-ज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्य आदि हैं, तथा पुद्गल के गुण वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श आदि हैं । उपर जो 'मात्र' (सिर्फ) शब्द का प्रयोग किया गया है। वह पर्याय में अतिप्रसग निवारण करते के लिए है । अर्थात् गुण केवल द्रव्य में होते हैं, पर्याय में नहीं होते।
द्रव्य के स्वरूप पर विचार करने से प्रतीत होता है कि गुणोका समुदाय ही द्रव्य है। जसे मूल, स्कन्ध, शाखा और प्रशाखा आदि का समूह हो वृक्ष है, उसी प्रकार अस्तित्व, परिणामित्व, वस्तुत्व, ज्ञेयत्व, प्रमेयत्व, प्रदेशवत्व आदि सामान्य गुणों का, तथा चेतना, गतिहेतुत्व, स्थितिहेतुत्व, अवकाशदानहेतुत्व, वर्तनाहेतुत्व, वर्ण-रस-गन्ध-स्पर्शवत्व आदि विशेष गुणों का समूह ही द्रव्य है । यही यह स्मरण रखना चाहिए कि-विभिन्न द्रव्यों के
રહેવું તે ગુણુનું લક્ષણ છે. જેવી રીતે જીવન ગુણ-જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વર્ષ આદિ છે. તથા પુદ્ગલના ગુણ-વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ આદિ છે. ઉપર જે માત્ર શબ્દનો પ્રવેગ કર્યો છે તે પથમાં અતિપ્રસંગ નિવારણ કરવા માટે છે, અથૉત્ ગુણ કેવલ દ્રશ્યમાં હોય છે, પર્યાયમાં હોય નહિ.
દ્રવ્યના સ્વરૂપ પર વિચાર કરવાથી જણાય છે કે ગુણેને સમુદાય જ દ્રવ્ય છે. જે રીતે-મૂલ, સકંધ, શાખા અને પ્રશાખા આદિને સમૂહ તે વૃક્ષ છે. એ પ્રમાણે અસ્તિત્વ, પરિણામિત્વ વસ્તૃત્વ, યત્વ, પ્રમેયત, પ્રદેશવત્વ આદિ સામાન્ય ગુને, તથા ચેતના ગતિ હેતુત્વ, સ્થિતિ હેતુત્વ, અવકાશદાનહેતુત્વ, વતના હેતુત્વ, વર્ણ, રસ, ગંધ, સ્પર્શવત્વ આદિ વિરોષ ગુણેને સમૂહ તે દ્રવ્ય છે. અહિં એ યાદ
