________________
માતા-પિતાની જરૂર નથી, કારણકે ચઉરિન્દ્રિય સુધીના બધા જ જીવો સંમૂછિમ છે, પરંતુ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં કેટલાકને પેદા થવા માતા-પિતાના સંયોગની જરૂર પડે છે; જેઓ ગર્ભજ કહેવાય છે; જ્યારે કેટલાકને પેદા થવા માતા-પિતાની જરૂર પડતી નથી; તેઓ સંપૂમિ તરીકે ઓળખાય છે. મન ન હોવાથી સંમૂમિ પચે-તિર્યંચોને પાંચ પર્યાતિઓ હોય છે, જ્યારે ગર્ભજ પંચે-તિર્યંચોને છએછપર્યાધિઓ હોય છે. સંભૂમિ જીવોને મન હોતું નથી. તેથી તેઓ અસંજ્ઞી પણ કહેવાય છે.
આમ, ગર્ભજ અને સંમૂચ્છિમ, બે પ્રકારો ગણતાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના દસ ભેદ થયા. તેઓ બધા જ પોતાને યોગ્ય બધી પર્યાદ્ધિઓ પૂરી કરે જ; તેવો નિયમ નથી. જેઓ પોતાને યોગ્ય બધી પર્યામિઓ પૂરી કર્યા પછી જ મરવાના હોય તેઓ લબ્ધિ પર્યાપ્ત કહેવાય અને જેઓ પોતાને યોગ્ય બધી પર્યાધિઓ પૂરી કર્યા પહેલાં જ મરી જવાના હોય તેઓ લબ્ધિ અપર્યાપ્તા કહેવાય. આમ આ દસે ભેદના પર્યાયા-અપર્યાપ્તા પ્રકારો વિચારતાં, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના કુલ ૨૦ભેદ થયા; જે આ પ્રમાણે છે.
'પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોના ૨૦ ભેદ,
-
--
----
--
{૧, પર્યાપ્તા ગર્ભજ જળચર ૧૧. અપર્યાપા ગર્ભજ જળચર ૨. પર્યાપ્તા ગર્ભજ ખેચર ૧૨. અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ખેચર ૩. પર્યાપ્ત ગર્ભજ ચતુષ્પદ ૧૩. અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ચતુષ્પદ ૪. પર્યાપ્તા ગર્ભજ ભુજપરિસર્પ ૧૪. અપર્યાપા ગર્ભજ ભુજપરિસર્પ પ. પર્યાપ્ત ગર્ભજ ઉરપરિસર્પ . ૧૫. અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ઉરપરિસર્પ ૬. પર્યાપ્તા સંમૂચ્છિમ જળચર ૧૬. અપર્યાપ્તા સંમૂ૭િમ જળચર છે. પર્યાપ્તા સંમૂચ્છિમ ખેચર ૧૭. અપર્યાપ્તા સંમૂછિમ ખેચર . પર્યાપ્તા સંમૂચ્છિમ ચતુષ્પદ ૧૮. અપર્યાપ્તા સંમૂછિમ ચતુષ્પદ હ. પર્યાપ્તા સંમૂછિમ ભુજપરિસર્ષ ૧૯, અપર્યાપ્તા સંમૂ૭િમ ભુજપરિસર્પ ૧૦. પર્યાપ્તા સંમૂચ્છિક ઉરપરિસર્પ | ૨૦. અપર્યાપ્ત સંમૂચ્છિમ ઉરપરિસર્પ |
તિર્યંચગતિના એકેન્દ્રિય જીવો સ્થાવર છે જયારે બેઈન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવો ત્રસ છે. છતાં ય તેમની હાલત તો જુઓ ! એકથી માંડીને પાંચ પાંચ ઈન્દ્રિયો
