________________
છેલ્લે જયાંથી વધુ આગળ જઈ શકતો નથી, તે જ મોક્ષ છે.
હવે આગળ ધર્માસ્તિકાય ન હોવાથી આત્મા અહીં સ્થિર થઈ જાય છે. તેને સ્થિર થવામાં ત્યાં રહેલું અધર્માસ્તિકાય સહાય કરે છે.
શુદ્ધ આત્માનો સ્વભાવ ઉપર જ જવાનો હોવાથી, મોક્ષમાંથી નીચે આવતો નથી. હા, જે આત્મા શુદ્ધ નથી થયો, પણ કર્યો વળગેલા હોવાને કારણે ભારે બનેલો છે, તે આત્મા મૃત્યુ પામીને ઠેઠ નીચે સાતમી નરક સુધી પણ જાય છે.
તુંબડું તળાવમાં નાંખો તો તે ઉપલી સપાટી ઉપર જ તરે. તેને પાણીમાં ગમે તેટલી વાર ડૂબાડો તો ય ફરી પાછું તે ઉપલી સપાટી ઉપર આવી જ જાય, પરન્તુ, જો ઉપર માટીનો લેપ લગાવીને તે તુંબડાને વજનદાર બનાવ્યું હોય તો તે તુંબડું તરવાને બદલે પાણીમાં ડૂબી જ જાય.
ડૂબતા એવા તુંબડા ઉપર રહેલો માટીનો લેપ પાણીના કારણે ધીમે ધીમે દૂર થતાં જયારે બધો જ દૂર થઈ જાય ત્યારે આપણે કોઈપણ પ્રયત્ન ન કરીએ તો ય તે તુંબડું પાછું ઉપર આવવા લાગે અને તરવા લાગે. બરોબર ને ?
બસ, તે જ રીતે, કર્મોના ભારથી ભારે બનેલો તુંબડા જેવો આપણો આત્મા જુદી જુદી સાંસારિક ગતિઓમાં ડૂળ્યા કરે છે. પણ જયારે ધર્મ આરાધનાના પ્રભાવે માટીના લેપ જેવો કર્મોનો લેપ દૂર થાય છે ત્યાં જ આત્મા પોતાના સ્વભાવથી જ સીધો ઉપર જવા લાગે છે. આગળ ધર્માસ્તિકાય ન હોવાથી ચૌદ રાજલોકના સૌથી ઉપરના છેડે સ્થિર થઈ જાય છે.
((૩) આકાશાસ્તિકાય :) જડ અને ચેતન પદાર્થો જ્યાં ગતિ કે સ્થિરતા કરે છે, તેનું નામ આકાશાસ્તિકાય છે. (આપણે વ્યવહારમાં જેને આકાશ તરીકે ઓળખીએ છીએ.)
આ આકાશાસ્તિકાય નામનો પદાર્થ માત્ર ચૌદ રાજલોકમાં છે; તેવું નહિ. તે જેમ ચૌદ રાજલોકમાં છે, તેમ ચૌદ રાજલોકની બહાર પણ છે. સર્વત્ર ફેલાયેલો આ જડપદાર્થ છે.
પરન્તુ આ આકાશાસ્તિકાય નામના એક અખંડ પદાર્થના જેટલા ભાગમાં ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય વગેરે પદાર્થો રહેલા છે, તેટલા ભાગને લો કાકોશ કહેવાય છે. તેના ચૌદ ભાગ પાડ્યા હોવાથી તે “ચૌદ રાજલોક' નામથી પણ પ્રસિદ્ધ છે.
જ કે જે છે કે ૧૧૧
છે
