________________
અજીવતત્વ (છ દ્રવ્ય વિચાર)
૬૭. અધર્માસ્તિકાયાદિ થતો નથી, જીવ તે પુગલ સ્વરૂપ થતો નથી, ઇત્યાદિ રીતે સર્વેદ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વરૂપે રહે છે, પણ અન્ય દ્રવ્ય રૂપે થતાં નથી. તે કારણથી છયે દ્રવ્ય પ્રવેશી છે, પરંતુ કોઈ દ્રવ્ય પ્રવેશી નથી. અહીં પ્રવેશ એટલે અન્ય દ્રવ્ય રૂપે થવું તે સમજવું. એ પ્રમાણે ૬ દ્રવ્યનું પરિણામી આદિ વિશેષ સ્વરૂપ કહ્યું.
છ દ્રવ્યમાં પરિણામી આદિનો યત્ર
પરિણામી
rela-reeve
દિ દ્રવ્ય
b0%| ૦ inējk ooo
૦ ૦
- - -Jસપ્રદેશી
8 ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રી {. - - -એક-અનેક
– ૦ ૦ ૦ સક્રિય ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦|નિત્ય
- - - કારણ
2 8 ૦ - ૦ ૦ ૦ ૦ કર્તા
- - -
- - - - - - અપ્રવેશી
૦
... ~ ૪ — —
૦
૦
ધર્માસ્તિકાય | અધમસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય છે. પગલાસ્તિકાય ૧| | ૧ | ૧ અનંત જીવાસ્તિકાય ૧] ૧ | | ૧ અનંત કાળ
| | |અનંત ક્ષેત્રી | |
પ્રસંગે અજીવ દ્રવ્યનાં પ૬૦ ભેદો ૪ અરૂપી અજીવના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણ ગણતાં ૨૦ ભેદ, તથા ૮ મી ગાથામાં કહેલા ૧૦ ભેદ મળી, ૪ અરૂપી અજીવના ૩૦ ભેદ છે.
(૧) ધમસ્તિકાય? જો ન હોય તો જીવ ને પુદ્ગલો ગતિ કરી શકે નહીં અથવા ગતિ કરી શકે એમ માનીએ તો, અલોકમાં પણ ગતિ કરી શકે, પરંતુ અલોકમાં તો એક તણખલા જેટલું પણ જઈ ન શકાય.
(૨) અધર્માસ્તિકાયઃ જો ન હોય તો જીવ અને પુદ્ગલો ગતિ જ કર્યા કરે. સ્થિર ન રહી શકે, અને બન્નેય ન હોય તો લોક અને અલોકની વ્યવસ્થા ન રહે, લોકની વ્યવસ્થા કોઈ ને કોઈ રૂપમાં કરવી તો પડે જ.
(૩) આકાશાસિકાય? જો ન હોય તો, અનંત જીવો અને અનંત પરમાણુઓ અને તેઓના ડંધો અમુક જગ્યામાં રહી ન શકે, એક તસુમાં એક લાકડું રહી શકે અને તેટલી જ જગ્યામાં તેટલું સોનું વધારે ભારે છતાં રહી શકે છે. તે આકાશાસ્તિકાયને લીધે.
(૪) જીવાસ્તિકાયઃ જો ન હોય તો, જે રીતે આ જગત દેખાય છે, તે રીતે ન દેખાતું હોત. (૫) પુદગલાસ્તિકાય? જો ન હોય તો, જે રીતે આ જગતું દેખાય છે, તે રીતે ન દેખાતું હોત.
(૯) કાળઃ જો ન હોય તો, દરેક કામ એકીસાથે કરવાં પડત, કે ન કરી શકાત ત્યારે કાળદ્રવ્ય ક્રમ કરાવી આપે છે.
