________________
પાઠ ૩૨ મો
૪. 'પત્તિ ઞપ ઞર હિસ્ તથા અવ્ જેને અંતે છે એવાં અવ્યય નામો, પંચમ્યા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
परि त्रिगर्तेभ्यः परित्रिगर्तम् । अपत्रिगर्तम् । अपविचारम् ।
आ ग्रामात् आग्रामम् । बहिर्ग्रामम् । प्राग् ग्रामात् प्राग्ग्रामम् । ૫. ‘અભિમુખ’ અર્થમાં વર્તતું અશ્મિ અને પ્રતિ નામ, લક્ષણ— ચિહ્નવાચિ નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
अभि अग्निम् अभ्यग्नि, प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति । અગ્નિ તરફ પતંગીયા પડે છે.
અગ્નિવર્ડ પતંગીયાનું પડવું જણાય છે, માટે અગ્નિ લક્ષણ છે.
૧ ત્તિ અને અપ સાથે જોડાએલા નામથી પંચમી વિભક્તિ થાય છે, પણ તે નામ ‘વર્જ્ય’ હોય તો. પરિ અપ વા પાટલિપુત્રાદ્ વૃો મેષ: । પાટલીપુત્રને વર્જીને મેઘ વરસ્યો.
૨. ‘અવધિ’ અર્થમાં વર્તમાન નામથી આ ના યોગમાં પંચમી
વિભક્તિ થાય છે. આ મુદ્દેઃ સંસાર । મુક્તિ સુધી (મુક્તિને મૂકીને) સંસાર છે. આ મારેભ્યો યશો તે ગૌતમસ્ય । કુમારો સુધી (કુમારોમાં પણ) ગૌતમનો યશ વ્યાપી ગયો.
અવધિના બે અર્થ થાય છે. મર્યાદા અને અભિવિધિ.
પ્રથમના દાખલામાં મર્યાદા છે. બીજામાં - અભિવિધિ છે. આ પાપ્તિપુત્રાદ્ દૃષ્ટો મેષ: । અહીં બન્ને અર્થ લઈ શકાય. ૩. પ્રકૃતિ (આરંભીને, શરૂ કરીને) અર્થવાળા શબ્દો, અન્ય અર્થવાળા શબ્દો વિશબ્દો તેમજ વહિમ્ આરાત્ અને રૂતર શબ્દોના યોગમાં પંચમી વિભક્તિ થાય છે.
તત: પ્રકૃતિ । પ્રીષ્માવામ્ય । અન્યો મૈત્રાત્ । મિન્નક્ષેત્રાત્। ग्रामात्पूर्वस्यां दिशि वसति । पश्चिमो रामाद्युधिष्ठिरः । પ્રાક્ પ્રામાણ્। વહિર્ઘામાત્। આવ્ પ્રામાક્ષેત્રમ્ । રૂત ક્ષેત્રાત્।
1
૨૨૦
