________________
નય દ્વારા આત્મવસ્તુ વિવરણ ૧૩૯ - ભોક્તાનયથી તે સુખ-દુઃખનો ભોક્તા છે, જેમ હિતઅહિત પથ્યને લેનાર રોગી સુખ-દુઃખને ભોગવે છે. ૪૦.
અભોક્તાનયથી તે સુખ-દુઃખનો ભોક્તા નથી પણ માત્ર સાક્ષીભૂત છે, જેમ હિત-અહિત પથ્યને ભોગવવાવાળા રોગીના તમાસાને જોવાવાળો વૈદ્યનો નોકર માત્ર સાક્ષીભૂત છે. ૪૧.
ક્રિયાનયથી તે, જેની ક્રિયાની પ્રધાનતાથી સિદ્ધિ થાય એવો છે. જેમ કોઈ અંધે મહા કષ્ટથી કોઈ પાષાણના થંભને પામીને પોતાનું માથું ફોડયું, ત્યાં તો તે અંધના મસ્તકમાં જે રક્તવિકાર હતો તે દૂર થઈ ગયો અને તેથી તેને દષ્ટિ પ્રાપ્ત થઇ ગઇ, વળી, તે જગ્યાએથી તેને ખજાનો મળ્યો, એ પ્રમાણે ક્રિયાનું કષ્ટ કરીને પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૪૨.
જ્ઞાનનયથી વિવેકની પ્રધાનતાથી વસ્તુની સિદ્ધિ થાય છે. જેમ કોઈ રત્નના પરીક્ષક પુરુષે કોઈ અજ્ઞાની ગરીબ પુરુષના હાથમાં ચિંતામણિરત્ન દીઠું ત્યારે તે ગરીબ પુરુષને બોલાવી, પોતાના ઘરના ખૂણામાં જઈ, એક મુઠ્ઠી ચણા આપી તેના બદલામાં ચિંતામણિરત્ન તેણે લઈ લીધું, એ પ્રમાણે ક્રિયાકષ્ટ વિના પણ વસ્તુની સિદ્ધિ થાય છે. ૪૩.
વ્યવહારનયથી આ આત્મા પુગલ વડે બંધ-મોક્ષ અવસ્થાની દુવિધામાં પ્રવર્તે છે, જેમ એક પરમાણુ બીજા પરમાણુથી બંધાય છે, છૂટે છે, તેમ આ આત્મા બંધ-મોક્ષ અવસ્થાને પુદ્ગલથી ધારણ કરે છે. ૪૪.
નિશ્ચયનયથી તે પરદ્રવ્યવડે બંધ-મોક્ષ અવસ્થાની દુવિધાને ધારણ કરતો નથી પણ માત્ર પોતાના જ પરિણામથી બંધમોક્ષ અવસ્થાને ધારણ કરે છે, જેમ એકલો પરમાણુ બંધમોક્ષ અવસ્થાને યોગ્ય પોતાના સ્નિગ્ધ-રૂક્ષગુણપરિણામને ધારતો થકો બંધ-મોક્ષ અવસ્થાને ધારણ કરે છે. ૪૫.
