________________
ज्ञानचन्द्रिका टीका - मल्लकदृष्टान्तेन व्यञ्जनावग्रहप्ररूपणम्.
४१५
,
नोइन्द्रियजनिताग्रहादीन् वर्णयति' से जहानामए ० ' इत्यादि । स यथानामकः कश्चित् पुरुषोऽव्यक्तं स्वप्नं पश्येत् । अव्यक्तं = सकल विशेषरहितम्, अनिर्देश्यमित्यर्थः । तेन स्वप्न इत्यवगृहीतम्, स्वप्नः परमार्थतया यद्यपि दृष्टः परन्तु विशेषरहितोऽनभिव्यक्तः सामान्यरूप एव ज्ञात इत्यर्थः । तमेवार्थमाह - 'नो वेव जाणso ' इत्यादि । नो चैव जानाति -' को वा एष स्वप्नः ' इति, स्वमोऽयमित्यपि न निश्चिनोतीत्यर्थः । अत एव माह- 'तओ ईहं पविस' इत्यादि । तत ईहां प्रविशतीत्यादि । एवं स्वममधिकृत्य जाग्रदवस्थायां नोइन्द्रियस्यार्थावग्रहादयोबोध्याः । इहापि व्यञ्जनावग्रहो न व्याख्येयः, मनसोऽप्राप्यकारित्वात् ।
संप्रति मल्लकदृष्टान्तमुपसंहरन् ग्राह' से तं मल्लकदितेणं ' इति । तदेतत् मल्लकदृष्टान्तेनाष्टाविंशतिविधस्याऽऽभिनिबोधकज्ञानस्य प्ररूपणं कृतमित्यर्थः । चाहिये । नोइन्द्रियजनित अर्थावग्रहके पहिले व्यञ्जनावग्रह नहीं होता है। यह बात बतलाई जा चुकी है, क्यों कि मन अप्राप्यकारी हैं ।
अब सूत्रकार मल्लकके दृष्टान्तका उपसंहार करते हुए कहते हैं कि मल्लकके दृष्टान्तसे अठाईस प्रकार के आभिनिबोधिक ज्ञानकी यह प्ररूपणा की है । तात्पर्य इसका यह है कि यद आभिनिबोधिक ज्ञान पांच इन्द्रिय और छट्टे मनसे होता है। प्रत्येक इन्द्रियसे ज्ञात पदार्थ में अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणा, ये सब होते हैं । इस तरह अर्थावग्रहकी अपेक्षा चोईस भेद होते हैं। तथा व्यञ्जनावग्रहकी अपेक्षा चार भेद और होते हैं । इस तरह आभिनिबोधिक ज्ञान अठाईस प्रकारका यह मल्लकके दृष्टान्तसे लेकर वर्णित हो चुका है ।
ઈન્દ્રિયજનિત અર્થાવગ્રહની પહેલાં વ્યંજનાવગ્રહ થતા નથી. આ વાત સમજાવી દેવામાં આવી છે, કારણ મન અપ્રાપ્યકારી છે.
હવે સૂત્રકાર મલક ( શકેારા )નાં દૃષ્ટાંતના ઉપસંહાર કરતા કહે છે કે મલ્લકનાં દૃષ્ટાંતથી અટ્ઠાવીસ પ્રકારના આભિનિમેાધિક જ્ઞાનની આ પ્રરૂપણા કરી છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે આ આભિનિષેાધિકજ્ઞાન પાંચઈન્દ્રિય અને મનથી થાયછે. પ્રત્યેક ઈન્દ્રિયથી જ્ઞાત પદામાં અવગ્રહ, ઈહા, અવાય, અને ધારણા એ બધુ થાયછે. આરીતે અર્થાવગ્રહની અપેક્ષાએ ચાવીસ ભેદપડેછે. તથા વ્યંજનાવગ્રહની અપેક્ષાએ ખીજા ચારભેદપડેછે. આરીતે અઠ્ઠાવીસપ્રકારના આભિનિમેાધિકજ્ઞાનની પ્રરૂપણા મલકનુ દૃષ્ટાંત લઇને પૂર્ણ થઇ.
શ્રી નન્દી સૂત્ર
