________________
८९४
प्रज्ञापनासूत्रे अवगाहनार्थतया-अवगाहनापेक्षया चतुःस्थानपतितो भवति, 'ठिईए चउट्ठाणडिए' स्थित्या चतुःस्थानपतितो भवति, 'कालवण्णपज्जवेहिं तुल्ले' कृष्णवर्णपर्यवै स्तुल्यो भवति, 'अवसेसेहिं वण्णाइ अट्ठफासेहिय छहाणवडिए' अवशेषैः वर्णादिभिः अष्टस्पर्शश्च षट्स्थानपतितो भवति एवं उक्कोसगुणकालए वि' एवम् -जघन्यगुणकालकवदेव, उत्कृष्टगुणकालकोऽपि अनन्तप्रदेशिकः पुद्गलस्कन्धः प्रतिपत्तव्यः 'अजहण्णमणुक्कोसगुणकालए वि एवं चेव' अजघन्यानुत्कृष्ट गुणकालकोऽपि अनन्तप्रदेशिपुद्गलस्कन्धः, एवञ्चैव जघन्यगुणकालकवदेवावगन्तव्यः, किन्तु ‘णवरं सटाणे छट्ठाणवडिए' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु स्वस्थानेस्वस्थानापेक्षया षट्स्थानपतितो भवति ‘एवं नीललोहिय हालिद्द सुक्किल्लमुब्भिगंध दुब्भिगंध तित्त कडुकसाय अंबिलमहुररस पज्जवेहिय क्त्तव्वया भाणियव्वा' एवम्-कृष्णवर्णपर्यायवदेव, नीललोहित हारिद्र शुक्लसुरभिगंध दुरभिगहना की दृष्टि से चतुःस्थानपतित होता है, स्थिति की अपेक्षा चतुःस्थानपतित होता है, काले वर्ण के पर्यायों से तुल्य होता है, शेष वर्णादि से तथा आठ स्पर्शों से षटूस्थानपतित होता है।
इसी प्रकार उत्कृष्टगुण काला अनन्तप्रदेशी पुद्गलस्कंध भी समझ लेना चाहिए । मध्यमगुण कृष्ण पुद्गलस्कंध का प्ररूपणा भी इसी प्रकार की करनी चाहिए । मगर मध्यमगुण काले अनन्तप्रदेशी स्कंध में जघन्य एवं उत्कृष्टगुण काले अनन्तप्रदेशी स्कंध की अपेक्षा विशेषता यह है कि वह स्वस्थान में भी षटूस्थानपतित होता है।
नील, रक्त, पीत और शुक्ल वर्ण, सुरभिगंध, दुरभिगंध, तिक्त, कटुक, कषाय, अम्ल और मधुर रस के पर्यायों की भी कृष्ण ચતુઃસ્થાન પતિત થાય છે, સ્થિતિની અપેક્ષાએ ચતુઃસ્થાન પતિત થાય છે. કાળા વર્ણના પર્ષોથી તુલ્ય થાય છે, શેષ વર્ણાદિથી તથા આઠ સ્પર્શોથી ષટસ્થાન પતિત થાય છે.
એજ પ્રકારે ઉત્કૃષ્ટ ગુણ કાળે અનન્ત પ્રદેશી પુદ્ગલ સ્કન્ધ પણ સમજી લેવા જોઈએ. મધ્યમ ગુણ કૃણુ પુદ્ગલ સ્કન્ધની પ્રરૂપણુ પણ એજ પ્રકારે કરવી જોઈએ. પણ મધ્યમ ગુણ કાળા અનન્ત પ્રદેશી સ્કન્દમાં જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ ગુણ કાળા અનન્ત પ્રદેશ સ્કન્ધની અપેક્ષાએ વિશેષતા એ છે કે તે સ્વસ્થાનમાં પણ સ્થાન પતિત થાય છે.
નીલ, રક્ત, પીત અને શુકલવર્ણ, સુરભિગંધ, દુરભિગંધ, તિક્ત, કટુક, કષાય, અસ્લ અને મધુર રસના પર્યાએથી પણ કૃષ્ણ વર્ણની પ્રરૂપણાની સમાન
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
