________________
प्रज्ञापनासूत्रे
भवन्ति तेभ्य:-'मुहुम पजत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्मपर्याप्तकाः संख्येयगुणा भवन्ति, अत्रेदमवसेयम्-बादरेषु पर्याप्तापेक्षया अपर्याप्तका असंख्येयगुणा भवन्ति, एकैकपर्याप्तवादरनिश्रयाऽसंख्येयानामपर्याप्तबादराणामुत्पादात्, सूक्ष्मेषु तु नायं नियमो वर्तते अपर्याप्तापेक्षया पर्याप्तानां चिरकालावस्थायितया सर्वदैव तेषां बहूनामुपलम्भात् इत्यभिप्रायेण सर्वस्तोकत्वं सूक्ष्माणामपर्याप्तकानां, तेभ्यः सूक्ष्माणां पर्याप्तकानां संख्येयगुणत्वञ्चोक्तम्, गौतमः पृच्छति-'एएसि णं भंते ! सुहुम पुढयिकाइयाणं पजत्तापजत्ताण' हे भदन्त ! एतेषां खलु सूक्ष्म पृथिवीकायिकानां पर्याप्तापर्याप्तकानां मध्ये 'कयरे कयरेहिंतो' कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा या, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया' अल्पावा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाघिका वा भवन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्वत्थोया मुहुम पुढविकाइया अपज्जत्तया' सर्वस्तोकाः-सर्वेभ्योऽल्पाः, सूक्ष्म पृथिवीकायिकाः अपर्याप्तका भवन्ति, प्रागुक्तयुक्तेः, तेभ्यः एव-'मुहुम पुढविकाइया -हे गौतम ! सब से कम सूक्ष्म अपर्याप्तक है और सूक्ष्म पर्याप्तक उनसे संख्यातगुणा अधिक हैं । यहां यह बात समझ लेनी चाहिए कि बादर जीवों में पर्याप्तों की अपेक्षा अपर्याप्त असंख्यातगुणा होते हैं। क्योंकि एक-एक पर्याप्त बादर के आश्रय से असंख्यात अपर्याप्त बादरों की उत्पत्ति होती है, मगर सूक्ष्म जीवों के विषय में ऐसा नियम नहीं है। अपर्याप्त जीवों की अपेक्षा पर्याप्त जीव चिरकाल तक रहते हैं, अतएव वे सर्वदा ही अधिक पाये जाते हैं। इस कारण सूक्ष्म अपर्याप्त जीव सब से कम कहे हैं और सूक्ष्म पर्या. प्तक उनसे संख्यातगुणा बतलाए गए हैं।
श्री गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-सूक्ष्म पृथिवीकायिकों के पर्याप्तों और अपर्याप्तों में कौन किससे कम, बहुत; तुल्य या विशेषाधिक हैं ? વાત સમજી લેવી જોઈએ કે બાદર છમાં પર્યાયોની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગણા હોય છે, કેમકે એક–એક પર્યાપ્ત બાદરના આશ્રયથી અસ ખ્યાત અપર્યાપ્ત બાદની ઉત્પત્તિ થાય છે, પરંતુ સૂમ જીના વિષયમાં એવો નિયમ નથી અપર્યાપ્ત જીવોની અપેક્ષાએ પર્યાપ્ત જીવ ચિરકાળ સંધિ રહે છે, તેથી જ તેઓ સર્વદા અધિક જોવામાં આવે છે, એ કારણે સુમ અપર્યાપ્ત જીવ બધાથી ઓછા કહેલા છે, અને સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક તેથી સંખ્યાત ગણું બતાવેલા છે.
શ્રી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–સૂમ પૃથ્વીકાયિકના પર્યાપ્તી અને અપર્યાપ્તોમાં કેણ કેનાથી ઓછા, ઘણા, તુલ્ય અગર વિશેષાધિક છે ?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! સૂકમ પૃથ્વીકાયિક અપર્યાપ્ત
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
