________________
५४६
प्रज्ञापनासूत्रे निक त्रायस्त्रिंशादिव्यवहाररूपः, तमुपगताः-प्राप्ता इति कल्पोपगाः, सौधर्मेशाना दिदेवलोकवासिनः, उपर्युक्तरूपं कल्पमतीताः-अतिक्रान्ताः कल्पातीताःअधस्तनाधस्तन|येयकादि निवासिनः ते सर्व अहमिन्द्राः सन्तः कल्पातीता भवन्ति । तत्र कल्पोपगान् प्ररूपयितुमाह- से किं तं कप्पोवगा ?' अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः, कल्पोपगाः प्रज्ञप्ताः ?, भगवानाह-'कप्पोवगा बारसविहा पण्णत्ता'-कल्पोपगा द्वादशविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा 'सोहम्मा'-सौधर्माः सौधर्म देवलोकनिवासिनः, 'ईसाणा'-ईशानाः-ईशानदेवलोकनिवासिनः, एवमर्थेऽपि बोध्यम् तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः, 'सणंकुमारा'--सनत्कुमाराः, 'माहिंदा' माहेन्द्राः, 'बंभलोया'--ब्रह्मलोकाः, 'लंतया'--लान्तकाः, 'महामुक्का'-महाशुक्राः, 'सहस्सारा'-सहस्राराः, 'आणया' आनताः 'पाणया'-प्राणताः 'आरणा'-आरणाः, ____कल्प का अर्थ है इन्द्र, सामानिक, ब्रायस्त्रिंश आदि का आचार या व्यवहार । जिन देशों में इस प्रकार का व्यवहार हो वे कल्पोपग कहलाते हैं और जिनमें यह कल्प न हो-जो उस कल्प से अतीत हों, वे कल्पतीत । सौधर्म आदि देव कल्पोपग होते हैं तथा ग्रैवेयक एवं अनुत्तर विमानों के देव कल्पातीत होते हैं।
पहले कल्पोपग देवों की प्ररूपणा करते हैं । कल्पोपग देव कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-बारह प्रकार के हैं, यथा-(१) सौधर्म अर्थात् सौधर्म नामक देवलोक में निवास करने वाले (२) ईशान अर्थात् ईशान देवलोक में रहने वाले, आगे भी इसी प्रकार समझ लेना चाहिए । (३) रत्नत्कुमार (४) माहेन्द्र (५) ब्रह्मलोक (६) लान्तक (७) महाशुक्र (८) सहस्रार (९) आनत (१०) प्राणत (११) અર્થ છે ઇન્દ્ર, સામાનિક, આદિના આચાર યા અથવા વ્યવહાર. જે દેવામાં આવી જાતનો વ્યવહાર હોય તેઓ કલ્પપગ કહેવાય છે. અને જેમાં આ ક૯પ ન હોય જે આ ક૯૫થી અતીત હોય તેઓ કલ્પ તીત છે. સૌધર્મ આદિ દેવ કપગ હોય છે. તેમજ શૈવેયક તેમજ અનુત્તર વિમાનના દેવ કલ્પાતીત હોય છે.
પહેલાં કપિપગ દેવની પ્રરૂપણ કરે છે કપગ દેવ કેટલા પ્રકારના છે?
શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે બાર પ્રકારના છે. જેમકે (૧) સૌધર્મ અર્થાત સૌધર્મ નામક દેવ લેકમાં નિવાસ કરવાવાળા (૨) ઈશાન અર્થાત્ ઈશાન દેવ લેકમાં નિવાસ કરવાવાળા. આગળ પણ આ રીતે જ સમજી લેવું જોઈએ. (3) सनमा२ (४) माउन्द्र (५) ब्रह्मा४ (६) सात (७) महाशु४ (८)
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
